حذف یکی از مواد مخرب لایه ‌ازن

براساس مصوبات پروتکل مونترال، متیل بروماید به عنوان یکی از مواد مخرب لایه ازن باید از چرخه مصرف این مواد حذف شود. متیل بروماید یا برومومتان (CH3Br) ترکیب آلی بدون بو و رنگی است که به شدت برای لا‌یه اوزون زیان دارد.
بر پایه برآوردهای انجام شده میزان مصرف متیل بروماید در جهان به عنوان یکی از مواد مخرب لایه ازن در طول سال‌های 1984 تا 1992 به طور متوسط در حدود سه هزار و 700 تن افزایش داشته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد، 97 درصد مصرف این ماده برای ضدعفونی مصرف می‌شود که از این مقدار 75 درصد مربوط به کشورهای پیشرفته است. همچنین حدود 70 درصد متیل بروماید مصرفی برای ضدعفونی خاک مورد استفاده قرار می‌گیرد که 80درصد مربوط به کشورهای پیشرفته است.
خوشبختانه در موردپروژه جایگزینی متیل بروماید در بخش ضدعفونی محصولات انبارداری نتیجه ارزیابی بازرسی پروتکل مونترال دراین پروژه در ایران 97 درصد موفقیت‌آمیز بوده است.
بر اساس مستندات دفتر حفاظت لایه ازن سازمان حفاظت محیط زیست، هدف از پروتکل مونترال در درجه اول محدود‌سازی و سپس حذف کامل هرگونه تولید یا مصرف مواد مخرب لایه ازن توسط کشورهای عضو است. در صورت اجرای مناسب مفاد این تعهدنامه از تخریب بیشتر لایه ازن جلوگیری می‌شود و در نهایت، امکان بازیابی و ترمیم مجدد بخش‌های تخریب شده آن نیز فراهم خواهد شد.

در بخش مصرف متیل بروماید در کشاورزی حدود 20 درصد مصرف سالیانه این ماده جهت ضدعفونی کالاهای انباری به کار می‌رود. متیل برماید عمدتا به عنوان یک ماده ضدعفونی کننده برای کنترل آفات و بیماری‌های نباتی در کشاورزی و همچنین کنترل آفات انباری و قرنطینه‌ای و ضدعفونی اماکن و ساختمان‌ها به کار گرفته می‌شود.

بر اساس مستندات دفتر حفاظت لایه ازن سازمان حفاظت محیط زیست، برآورد شده است که به طور میانگین 64 درصد نشر متیل بروماید به جو زمین مربوط به مصارف کشاورزی و فعالیت‌های مربوط به آن است که این میزان بسته به روش کاربرد، شرایط محیط و عوامل دیگر متفاوت است.

همچنین مقادیر کمتری از متیل بروماید به عنوان ماده اولیه شیمیایی، برای بعضی مصارف صنعتی و شیمیایی مورد استفاده قرار می‌گیرد که به علت بسته بودن شرایط نگهداری میزان انتشار آن در این حالت بسیار کم است. بر این اساس، عمده‌ترین منبع انسانی مصرف و نشر متیل بروماید مربوط به کاربرد آن به عنوان یک ماده ضدعفونی کننده است.

گستردگی کاربرد و سهولت استفاده از متیل بروماید باعث شده تا این ماده برای اغلب مصارف ضدعفونی، گاز مناسبی باشد. چراکه گاز متیل بروماید پس از تزریق در خاک، محصولات، کالاها و ساختمان‌ها به راحتی و عمیقا پخش می‌شود و آفات غیر قابل دسترس را مورد حمله قرار می‌دهد. این ماده روی اکثر آفات و در غلظت‌های کم و دماهای مختلف مؤثر است و نسبت سریع عمل می‌کند.

سازمان حفظ نباتات

سازمان حفظ نباتات در اجرای مصوبات پروتکل مونترال و در بخش حذف گاز متیل بروماید به عنوان یکی از بخش‌های بسیار موفق عمل کرده است. ‌دکتر فرهاد خزینی مدیر تهیه و تدوین برنامه‌های کنترل قرنطینه سازمان حفظ نباتات و هماهنگ‌کننده ملی پروژه حذف متیل بروماید در کشور در این رابطه می‌گوید:

به دنبال پذیرش پروتکل مونترال در سال 1990 و تشکیل دفتر حفاظت لایه ازن و کمیته ملی حفاظت از لایه ازن، وظایف دستگاه‌های ذیربط در زمینه کاهش تدریجی مصرف و حذف مواد مخرب لایه ازن بر اساس برنامه زمانی پیش‌بینی شده از سوی پروتکل مونترال تعیین و در این راستا سازمان حفظ نباتات از سال 2000 فعالیت خود را در خصوص اجرای پروژه کاهش مصرف و حذف گاز متیل بروماید در مصارف غیر ضروری انبارداری محصولات کشاورزی آغاز کرد. بدین منظور در ابتدای پروژه، وضعیت مصرف گاز متیل بروماید در کشور در تمامی بخش‌ها، شامل بخش انبارداری محصولات کشاورزی، بخش خاک، بخش قرنطینه (صادرات، واردات و ترانزیت) و بخش اماکن، تاسیسات و وسایل نقلیه، مورد بررسی و مطالعه قرار گرفت و سپس در سال 2002 (سال پایه)، متوسط مصرف سالیانه، بر اساس مصارف سال‌های 1995 تا 1998 تعیین و در حد 70 تن تثبیت شد .

وی افزود: با ادامه اجرای پروژه‌های جایگزینی در کشور و بر اساس برنامه زمان‌بندی پروتکل مونترال، در سال 2005 توانستیم مصرف گاز متیل بروماید در بخش انبارداری محصولات کشاورزی و خاک را که در سال پایه حدود 25 تن بود، 20 درصد کاهش دهیم و در سال 2008 این میزان کاهش را به بیش از 92 درصد برسانیم و در ادامه نیز می‌توانیم آن را تا سال 2012 (سال پایان پروژه)‌ به راحتی از چرخه مصرف حذف کنیم.

دکتر خزینی تاکید کرد: ذکر این نکته ضروری است که بر اساس برنامه‌های پروتکل مونترال، در بخش قرنطینه (‌صادرات و واردات و ترانزیت محصولات کشاورزی)، بدلیل عدم معرفی جایگزین مناسب برای گاز متیل بروماید از سوی پروتکل، تاکنون برنامه زمان‌بندی برای کاهش تدریجی مصرف و حذف الزامی آن در نظر گرفته نشده است، از این‌رو در این بخش روند کاهش مصرف قابل‌ملاحظه نبوده و سطح مصرف سالیانه گاز متیل بروماید، متناسب با میزان واردات، صادرات و ترانزیت محصولات کشاورزی از نوسانات جزئی برخوردار است، اما بررسی روند مصرف گاز متیل بروماید در بخش قرنطینه نشان می‌دهد که به‌رغم عدم وجود محدودیت و ممنوعیت مصرف گاز متیل در این بخش، با اجرای مناسب روش‌های بهداشتی، بازرسی و کنترل، میزان مصرف از 40 تن در سال پایه به حدود 34 تن در شرایط فعلی رسیده است که عمدتا این امر با تکیه بر کنترل سلامت محصولات وارداتی، تدوین ضوابط بهداشتی برای محصولات وارداتی و جلوگیری اکید از ورود محصولات آلوده به کشور صورت پذیرفته است.

بخش قرنطینه

براساس مستندات سازمان حفظ نباتات در بخش قرنطینه، مصرف گاز متیل بروماید برای ضدعفونی محصولات صادراتی در صورتی مجاز است که از زمان انجام ضد عفونی تا صدور کالا بیش از 21 روز سپری نشده باشد و در غیر این‌صورت، مصرف گاز جزء مصارف غیرضروری انبار‌داری تلقی شده و غیرمجاز تلقی خواهد شد.
دکتر خزینی مدیر تهیه و تدوین برنامه‌های کنترل قرنطینه سازمان حفظ نباتات و هماهنگ کننده ملی پروژه حذف متیل بروماید در کشور گفت: در بخش ضدعفونی ساختمان‌ها، تاسیسات و وسایل نقلیه تثبیت مصرف گاز در حد یک تن انجام گرفت که عمدتا مصرف این گاز برای کنترل موریانه در ساختمان‌های آثار ملی، کتابخانه‌ها و موزه‌ها صورت می‌پذیرد که در حال حاضر این مقدار به کمتر ازنیم تن رسیده است و تا سال 2012 حذف خواهد شد. متاسفانه در این بخش هنوز کارگاه آموزشی مورد نیاز از سوی پروتکل مونترال برگزار نشده و جایگزین مناسبی معرفی نشده است که جا دارد مسوولین هماهنگ کننده به این مساله توجه فرمایند.
وی افزود: هم اکنون حدود 10 میلیون تن از غلات در سیلوها و انبارهای کشور کاملا با فرمولاسیون‌های مجاز گاز فسفین ضدعفونی شده و حتی یک کیلوگرم هم از گاز متیل بروماید برای این امر استفاده نمی‌شود و در خصوص ضدعفونی محصولات کشاورزی انباری دیگر بویژه خشکبار و خرما، حداکثر میزان گاز متیل بروماید مجاز برای انجام ضد عفونی در کشور تا سال پایان پروژه (2012) کمتر از 3 تن است.
هدف از پروتکل مونترال در درجه اول محدود‌سازی و سپس حذف کامل هرگونه تولید یا مصرف مواد مخرب لایه ازن توسط کشورهای عضو استوی تاکید کرد: ‌لیکن با توجه به شرایط فعلی پیش‌بینی می‌شود میزان مصرف گاز متیل بروماید در بخش قرنطینه و خاک در سال‌های آتی تا حدودی افزایش یابد زیرا که کشت‌های متراکم بخصوص کشت گلخانه‌ای رو به افزایش بوده و از طرف دیگر با توجه به توسعه روزافزون بخش تولید نهال در کشور، کنترل عوامل قرنطینه داخلی خاکزاد نظیر نماتدهای قرنطینه داخلی اجتناب‌ناپذیر است و همچنین تداوم خشکسالی‌ها می‌تواند باعث افزایش خسارت آفات انباری متحمل به گاز فسفین شود که در این وضعیت، به صورت موردی و محدود ناچار به استفاده از گاز متیل بروماید می‌باشیم که این مساله با اهداف پروتکل مغایرتی ندارد.

بومی سازی دانش فنی

پروتکل مونترال در راستای اجرای مصوبات خود و متناسب با میزان مصرف گاز متیل بروماید در هر کشور، برنامه‌های مطالعاتی و آموزشی برای کلیه کشورهای عضو پیش‌بینی و اجرا کرده است تا کشورها بتوانند در جهت حذف و جایگزینی اقدام کنند. در این خصوص، تاکنون سه کارگاه آموزشی ملی در زمینه‌های ضدعفونی محصولات کشاورزی و خاک در کشور برگزار شده که در نتیجه آن در حال حاضر با بکارگیری آموخته‌ها و تجارب سایر کشورها و همکاری و جدیت سازمان‌ها و مراجع ذیربط، کاهش میزان کل مصرف گاز متیل بروماید از 70 تن در سال پایه (2002) به کمتر از 40 تن در سال 2008 میسر شده است. این کارگاه‌ها عبارتند از: کارگاه آموزشی آشنایی با گاز فسفین و کاربرد آن در محصولات کشاورزی در سال 2002، آشنایی با جایگزین‌های متیل بروماید در ضدعفونی خاک در سال 2007 وکارگاه آموزشی کالیبراسیون شناساگرهای گاز فسفین در سال 2007.

دکتر خزینی عضو کمیته ملی ازن گفت: به این ترتیب ما در مورد اجرای پروژه‌های پروتکل مونترال در بخش‌های تعیین شده بویژه در بخش مصارف غیرضروری خاک، انبارداری، اماکن و وسایل نقلیه مشکلی نداریم اما برای انجام کاهش داوطلبانه در بخش قرنطینه بویژه بخش صادرات و واردات محصولات فاسد شدنی ضرورت دارد نیازهای فنی وتخصصی ما بطور مطلوب تامین گردد تا بتوانیم همگام با سایر کشورهای موفق عضو پروتکل مونترال و با بهره‌گیری از فناوری‌های جدید، مصرف گاز متیل بروماید را در بخش قرنطینه به حداقل ممکن برسانیم.
وی تاکید کرد: در راستای جایگزینی متیل بروماید در بخش‌های مختلف ضدعفونی در کشور، از سوی پروتکل مونترال استفاده از گاز فسفین، بخارآب و آفتاب دهی توصیه شده است و لیکن در سایر کشورها استفاده از جایگزین‌های مناسب دیگر مانند کشت بدون خاک، آفتاب‌دهی خاک همراه با کاربرد بیوفومیگانت‌ها، فومیگانت‌های جدید مانند گاز فسفین مایع و گاز سولفورید فلورایدرایج است که انتظار داریم اطلاعات وامکانات بیشتری در زمینه بکارگیری این روش‌ها در اختیار کشور ما قرار گیرد.
وی ادامه داد: ‌استفاده از بخار در بخش ضدعفونی خاک بجای گاز متیل بروماید از پروژه‌های موفقی است که اجرای آن در کشور از دو سال قبل شروع گردیده و تا پایان سال 2012 نهایی خواهد شد. در این بخش، به کمک بخش خصوصی توانستیم با بکارگیری تکنولوژی داخلی تعداد 35 دستگاه ژنراتور بخار را با صرف یک‌هشتم قیمت دستگاه مشابه خارجی تولید نموده و با ارائه آموزش‌های فنی، دانش ضد عفونی خاک با بخار را بومی سازی نموده و این فناوری را به ثبت برسانیم. یادآورمی‌شود این دستگاه‌ها توسط کارشناسان برنامه توسعه صنعتی ملل متحد مورد بررسی و تایید قرار گرفته و پس از برگزاری مناقصه بین‌المللی خریداری شده است که کسب این موفقیت در سطح ملی و بین‌المللی حائز اهمیت می‌باشد.

گاز متیل بروماید

متیل بروماید در دما و فشار محیطی به شکل گاز است ولی به منظور امکان پذیر کردن حمل و نقل آن به صورت مایع و تحت فشار تولید می‌شود. استفاده از این ماده برای ضدعفونی خاک به دو روش دستی و تزریق مکانیکی صورت می‌گیرد.
بر اساس تحقیقات، برای ضدعفونی کالاها و ساختمان ها، متیل بروماید مستقیما از ظرف تحت فشار تزریق می‌شود.
مصرف این ماده را می‌توان با انتخاب جایگزین‌هایی کاهش داد یا حذف کرد. به رغم مصرف گسترده متیل بروماید در سطح جهان برای 90 درصد مصارف این ماده، مواد شیمیایی یا روش‌های فیزیکی که از لحاط فنی قابل اجرا هستند، شناسائی و معرفی شده‌اند که شامل جایگزین‌های شیمیایی و غیرشیمیایی و یا ترکیبی از هر دو در قالب مدیریت جامع آفات (Integrated Pest Management) هستند. با این حال برخی از جایگزین‌ها به ویژه آفت‌کش‌های شیمیایی برای برخی از مراجع قانونی و مصرف‌کنندگان قابل قبول نیستند.
در حالی‌که کشورهای توسعه یافته بیشتر مصارف متیل بروماید خود را حذف کرده‌اند کشورهای در حال توسعه به دلیل وجود برخی محدودیت‌های اجتماعی، فقدان یا کمبود تکنولوژی‌های مناسب و عوامل دیگر نیاز به زمان بیشتری برای کاهش و حذف متیل بروماید دارند.
برای کشورهای در حال توسعه زمان‌بندی حذف این ماده شامل تثبیت میزان مصرف در سال 2002 بر مبنای میانگین مصرف سال‌های 98‌ 1995، کاهش 20 درصدی تا سال 2005 و حذف کامل تا ابتدای سال 2015 است.