دیابت علاج ندارد؛ درمان دارد!

مدیریت دیابت، یک هنر است که هم طبیب و هم بیمار، هر دو، باید از چنین هنری برخوردار باشند.
اگر بگوییم به تعداد بیماران دیابتی، بیماری دیابت داریم؛ اغراق نکرده‌ایم. دیابت، یک بیماری هزار چهره است و در هر مریضی به شکلی ظاهر می‌شود. لذا نمی‌توان برای تمام بیماران دیابتی، یک نسخه واحد پیچید و یک دستورالعمل واحد تدوین نمود. پس آنچه در این گفتار می‌خوانید، از جنس کلیات است، نه جزییات. از طرف دیگر، دیابت، یک بیماری شایع، پرعارضه، مزمن، منتشر و صعب‌العلاج است. اگر در این چند واژه دقت کنید، در خواهید یافت که دیابت چه دامنه‌ وسیعی دارد؛ دریای بیکرانی است از دانستنی‌ها و اقیانوسی است از ندانستنی‌ها و مجهولات. تنها کافی است به دوز انسولین در یک بیمار دیابتیک توجه کنید: دوز انسولین، هرگز در دو بیمار دیابتی، یکسان نیست و هر مریضی به یک دوز مخصوص به خود نیاز دارد، مثل لباسی که باید برای هرکس به خیاط سفارش داد، حتی در دوقلوها. به همین دلیل، مدیریت دیابت، یک هنر است، هم طبیب و هم بیمار، هر دو، باید از چنین هنری برخوردار باشند. یک بیمار بی‌انگیزه و بی‌تفاوت، تمام زحمات یک طبیب هنرمند را بر باد می‌دهد، هم چنان که یک بیمار وسواسی.
دیابت می‌تواند دارای چهره‌ای خشن یا ملایم باشد. برخورد ما با دیابت نیز متناسب با شدت و حدت این بیماری است. با بیماری که دچار «پای دیابتیک» و در آستانه قطع عضو است، یا در اغمای دیابتیک فرو رفته است که باید برخوردی حاد و سریع داشته باشیم. برعکس، برخورد ما با یک بیمار دیابتیک کنترل شده که با یک قرص در روز قند او نزدیک به طبیعی است و عارضه‌ای نیز ندارد، یک برخورد ملایم و آرام است. اساسا در حال حاضر دیابت، قابل علاج نیست ولی قابل درمان و کنترل و مهار شدنی است و باید مدیریت شود. شما با یک آدم‌ سرکش، ناراحت، شرور و غیرقابل پیش‌بینی که مجبورید وجود او را هم تحمل کنید، چگونه رفتار می‌کنید؟ چاره‌ای جز اداره کردن او و مدارا، ندارید. با دیابت باید با مدارا رفتار کرد. مدیریت دیابت، چیزی نیست جز مدارا: مدیریت دیابت، فعلا عین مدارا است.

تغییر تقسیم‌بندی‌های دیابتی

از 1997، تقسیم‌بندی دیابت، تغییر پیدا کرده است. با پیشرفت‌های جدید در زمینه بیماری‌زایی دیابت، تقسیم‌بندی و تعریف دیابت نیز دگرگون شده است. امروزه، دیگر اصطلاحاتی مانند دیابت وابسته به انسولین و غیروابسته به انسولین، منسوخ شده‌اند و بی‌معناست زیرا هر بیمار دیابتیک، بدون توجه به سن، ممکن است در مرحله‌ای از بیماری، احتیاج به انسولین داشته باشد. سال‌ها (حدود 20 سال) طول کشید تا دیابت نوع I تبدیل شود به دیابت نوع1 . یعنی ده‌ها کنگره‌ بین‌المللی و صدها نشست علمی توسط صاحب‌نظران برگزار شد تا به اجماع برسند و بگویند یک لاتین (I) تبدیل شود به یک انگلیسی(1)!... و از آن پس بگوییم دیابت نوع 1 و نگوییم دیابت نوع I.

دیابت نوع 1

مبتلایان به این دیابت، 5 تا 10 درصد کل مبتلایان به دیابت را تشکیل می‌‌دهند. این نوع از بیماری در زیر 30 سالگی، خصوصا در کودکان و نوجوانان، دیده می‌شود ولی در هر سنی امکان دارد ظاهر شود. نقش ژن در تکوین آن متوسط و نیاز به عواملی چون استعداد ژنتیک، ویروس و واکنش ایمنی‌زا دارد تا بارز و ظاهر شود. با پادتن گلبول‌سفید (HLA) ارتباط دارد و عوامل خطر و مستعدکننده شامل ویروس، موادشیمیایی، میکروبی یا غذایی است. غلظت انسولین در سرم، صفر یا نزدیک به صفر است و 90 درصد بیماران حداقل یک پادتن در خون‌شان یافت می‌شود و مستعد اغمای دیابتیک هستند. شروع دیابت نوع 1، پر سر و صدا و با عطش، پرادراری، پرنوشی، پرخوری و لاغری سریع همراه است. به دنبال اولین حمله کتواسیدوز، گاهی بیماری برای مدتی ساکت و بدون علامت می‌ماند و نیازی به درمان ندارد. این مدت را دوره ماه‌عسل می‌نامند. توصیه می‌شود که طی این مدت هم مقدار کمی انسولین تزریق شود زیرا این دوره کوتاه، به زودی تمام خواهد شد. درمان دیابت نوع 1، منحصرا انسولین است و تجویز قرص‌های ضددیابت در کودکان و نوجوانان، تحت هر عنوان (حتی اصرار و تمرد بیمار) یک خطای پزشکی محسوب می‌شود.

دیابت نوع 2

مبتلایان به این دیابت،90 تا 95 درصد کل مبتلایان به دیابت را تشکیل می‌دهند. این نوع از بیماری معمولا بالای 40 سالگی دیده می‌شود ولی در هر سنی (حتی کودکان) محتمل است. اخیرا دیابت نوع 2 همراه با چاقی، در کودکان بیشتر از سابق دیده می‌شود. نقش ژن در تکوین آن قوی است و یک بیماری چند ژنی (پلی‌ژنیک) و چند عاملی (مولتی‌فاکتوریال) به شمار می‌رود. ارتباط آن با عوامل محیطی مانند چاقی، تغذیه و شیوه زندگی قوی است ولی با پادتن گلبول‌سفید انسانی (HLA) مرتبط نیست. عوامل مستعدکننده و شعله‌ور کننده شامل چاقی، تن‌آسایی، کم‌تحرکی، چاقی مرکزی و سابقه دیابت بارداری می‌باشد. غلطت انسولین در سرم، معمولا یا نزدیک به طبیعی است و یا حتی زیادتر از حد طبیعی لیکن یک مقاومت محیطی نسبت به انسولین وجود دارد و گیرنده‌های سلول‌های هدف، پذیرای انسولین هستند. دیابت نوع 2، نمونه‌ای کلاسیک از مقاومت به انسولین می‌باشد و تمام تحولات متابولیک، ناشی از همین مقاومت است. این بیماران مستعد اغمای هیپراسمولار (نه کتوز) هستند و اغمای کتواسیدوز هم به ندرت دیده می‌شود. از ویژگی‌های دیابت نوع 2، پرعارضه بودن و بی‌سر و صدا بودن و مشی تدریجی آن است. دیابت نوع 2، چهره‌ای مرموز، مخفی و بی‌سر و صدا دارد و غالبا در یک آزمایش خون به منظور ازدواج، استخدام، بیمه یا چکاپ تشخیص داده می‌شود. عوارض عروقی، هم عروق کوچک و هم عروق بزرگ، از مختصات دیابت نوع 2 است. گاهی بیماری، زمانی تشخیص داده می‌شود که به شبکیه رسیده است و یا به بیماری قلبی یا فشارخون بالا، منجر گردیده است، در حالی که قبلا قندخون بالا گزارش نشده بود. در واقع، عوارض، به صورت علایم، ظاهر می‌شود، بدون سر و صدا و بدون مقدمه (برخلاف نوع 1). این بیماران معمولا یا چاق‌اند و یا 80 درصد آنها روزی چاق بوده‌اند. قرص‌های ضددیابت، حفظ وزن مطلوب، اصلاح شیوه زندگی، ورزش و در صورت لزوم انسولین، در درمان آن موثرند اما استراتژی خط اول درمان، اصلاح شیوه زندگی و سپس تجویز متفورمین است. (ر.ج.ک: قرص‌های جدید ضددیابت نوع2، هفته‌سلامت، شماره 231، شنبه 17 مرداد 88)، چاقی، مادر دیابت نوع 2، تلقی می‌شود.

دیابت بارداری

دیابت بارداری به حالتی از دیابت اطلاق می‌شود که برای اولین بار، در جریان بارداری ظاهر می‌شود بدون اینکه سابقه‌ای از دیابت قبلی در بیمار وجود داشته باشد. دیابت بارداری معمولا بعد از وضع‌حمل، به حالت طبیعی برمی‌گردد ولی بعضی از آنها دچار دیابت دایمی خواهند شد.
2 تا 5 درصد کل بارداری‌ها، با دیابت بارداری همراه است (در ایران حدود 4 درصد) اما در برخی کشورها تا 14 درصد گزارش شده است. عدم تشخیص و درمان به موقع، عواقب و عوارض سختی برای مادر و جنین به همراه خواهد داشت و به سقط جنین یا نوزاد مرده یا نوزاد چاق (بیش از 1/4 کیلو) منجر خواهد شد. از آنجایی که در 50 درصد موارد از دیابت بارداری، هیچ سابقه‌ای از دیابت قبلی وجود ندارد لذا احتیاط حکم می‌کند که هر خانم باردار سالمی، به عنوان دیابت بارداری تلقی و غربالگری شود تا خلاف آن ثابت گردد. ساده‌ترین آزمون تشخیص برای دیابت بارداری، این است که زنان باردار هر ساعت از روز که مراجعه می‌کنند، بدون توجه به زمان غذا خوردن، 50 گرم گلوکز به آنها خورانده می‌شود و یک ساعت بعد گلوکز خون اندازه‌‌گیری می‌شود. اگر 140 یا بالاتر بود (یعنی از 139 به بالا)، تا 80 درصد، تشخیص دیابت بارداری مسجل می‌شود. تکرار این آزمون با 100 گرم گلوکز، در مرحله بعد انجام می‌شود. (ر.ج.ک: هفته‌نامه سلامت، 227، شبنه 20 تیرماه 88).

دیابت دارویی

داروهای زیر قندخون را بالا می‌برند و به طریق اولی می‌توانند یک دیابت نهفته را شعله‌ور و آشکار سازند: دیازوکساید (ضدفشارخون، ضدترشح انسولین)، سیکلوفسفاماید (ضدسرطان، ضدایمنی)، گلوکو کورتیکوییدها، تیازیدها، پنتامیدین، آلفا، انترفرون، اسیدنیکوتی‌نیک، استروژن، پروژسترون و ...
این نوع دیابت دارویی، موقتی است و با قطع دارو، قند طبیعی می‌شود، مگر اینکه بیمار در مرحله پیش دیابت (دیابت مخفی) باشد که دیابت او دایمی می‌شود. واکور که یک ماده سمی و نوعی مرگ‌موش است و برای معدوم کردن جوندگان موذی مورد استفاده قرار می‌گیرد، مخرب سلول بتا است و مصرف اشتباهی آن به دیابت دایمی منجر خواهد شد.