شارژ مغز به زور

یک پرسش ساده: آیا می‌توان قرصی برای تقویت حافظه مصرف کرد یا به عبارت دیگر قرصی وجود دارد که با مصرف آن در کنار صبحانه تمرکز و قدرت حافظه را در طول روز افزایش داد؟ اگر وجود دارد آیا در دراز مدت این قرص اثر سویی بر سلامتی نخواهد داشت؟! هم‌اکنون در میان بسیاری از جوامع دانشگاهی سراسر جهان استفاده از برخی از این نوع قرص‌ها با هدف افزایش توان مغزی و غلبه بر خواب و خستگی رواج یافته است. گذشته از آن بسیاری از افراد دوست دارند از قرص‌هایی استفاده‌کنند که نه تنها عارض سوء در پی نداشته، بلکه به راحتی از داروخانه‌ها و بدون نسخه پزشک قابل تهیه بوده و در نهایت با مصرف آنها توان مغزی و قدرت شناحت خود را به طرز قابل توجهی افزایش دهند. این نگرش حتی در جنگ جهانی دوم و در میان نظامیان نیروی هوایی نیز وجود داشته است، جایی که خلبان‌ها از میلیون‌ها قرص جهت برخورداری از عملکرد بهتر در ماموریت‌های طولانی استفاده می‌کردند. اما همواره یک نگرانی بزرگ وجود دارد: آیا اگر استفاده از این قرص‌ها رواج خیره‌کننده‌ای پیدا کند و همچون آسپیرین قابل تهیه باشد، جوامع مختلف با خطرات غیرقابل پیش‌بینی روبه‌رو نخواهند شد؟!

نماد +H علامتی است که از سوی برخی آینده‌نگرها برای تفکیک دادن و مشخص کردن نسخه ارتقا یافته‌ای از بشریت به کار گرفته می‌شود، یعنی آنهایی که دوست دارند فعالیت بهتر مغزی داشته باشند.

در حقیقت می‌توان گفت نسخه به‌اضافه‌دار (+) بشریت به سطحی گفته می‌شود که دربرگیرنده فناوری‌های پیشرفته‌ای نظیر سلول‌های بنیادین، ربات‌ها، داروهای موثر در ارتقاء شناخت و آگاهی و غلبه‌کننده بر محدودیت‌های ذهنی و فیزیکی است.

ایده ارتقاء سطح عملکردهای ذهنی و فکری آن هم به‌وسیله استفاده از قرصی که تمرکز، توجه و برنامه‌ریزی را در فرد ارتقا می‌بخشد این مواد بنیادین‌ترین اصول در شناخت و آگاهی به شمار می‌آیند عمدتا در رمان‌های تخیلی و داستان‌های علمی دیده شده است. اما در عصر حاضر گویی این نگرش بتدریج از رمان‌های علمی خارج شده و به واقعیتی عینی تبدیل می‌شود.

پس از دهه 90 که از آن، به عنوان دهه شکوفایی تحقیقات مرتبط با مغز یاد می‌شود دورانی آغاز شده است که شاید بتوان به آن، این برچسب را ضمیمه کرد؛ دهه مغزهای بهتر!

این ایده که بتوان با استفاده از تقویت‌کننده‌های شناختی، مغز‌های بهتری ارائه کرد در سری مقالات علمی جدیدی به چشم خورده‌اند که نمی‌توان بی‌تفاوت از کنار آنها عبور کرد. این ترکیبات را که شاید بتوان به جرات به داروهای هوشمند تعبیر کرد در حقیقت تقویت‌کننده‌های نورونی هستند که عملکرد به مراتب بهتر مغز یا به عبارتی مرکز فرماندهی بدن را موجب می‌شوند. پس اگر از این چشم‌انداز به مساله نگاه کنیم باید به ورود عرصه جدیدی از تقویت‌کننده‌ها خوش آمد بگوییم. گروه‌های مختلفی از دانشجویان از جمله افرادی هستند که آرزوی استفاده از این داروها را دارند. استفاده از قرص‌هایی که توان مغزی را افزایش دهد در بسیاری از این افراد دیده شده است و حتی به صورت یک عادت درآمده است. آنها این قرص‌ها را با این هدف مصرف می‌کنند که تمام شب با تمرکز کافی به مطالعه دروس خود پرداخته و برای امتحانات پایان ترم آماده شوند. البته این نوع داروها معمولا عوارض دردناکی به همراه دارند، عوارضی که موجب شده تا مباحث گوناگونی درخصوص وضع ممنوعیت‌هایی در استفاده از آنها به صورت عمومی مطرح شود.

اما اینجا نوبت به دانشمندان فرا می‌رسد: استفاده از تازه‌ترین دستاوردهای تحقیقاتی در طراحی و تولید داروهایی از این دست اما با این تفاوت که عوارض سوء به مراتب کمتری داشته باشند.

در سال‌های اخیر دارویی برای کمک به بیماران مبتلا به آلزایمر یا پارکینسون تولید و تجویز می‌شود که ممکن است بتوان از آن به عنوان دارویی جهت تقویت مغز و افزایش توان درونی آن استفاده کرد. در کنار مطرح شدن چنین احتمالاتی، گسترش مباحث علمی و اخلاقی در مراکز و محافل مختلف علمی حکایت از آن دارد که دستیابی به قرص‌هایی که قدرت شناخت آگاهی در افراد را افزایش دهند چندان دور از دسترس نیست.

در مقالات آکادمیک این پرسش مطرح می‌شود که آیا داروهای بهبود دهنده قدرت شناختی مغز بر مغز دانشجویانی که خود را برای امتحانات آماده می‌کنند تأثیر واقعی دارند یا نه؟! با این حال و به رغم تمامی این مقالات که هر یک جذابیت‌های نهفته خود را دارند تردیدهای فراوانی درخصوص واقعیت داروهای افزایش‌دهنده قدرت مغزی وجود دارد: آیا حقیقتا داروهای فعلی مقابله با عدم تمرکز و یا خواب آلودگی، به دانشجو این امکان را می‌دهند تا عملکرد بهتری در امتحانات داشته باشد؟ و آیا هر دارویی که برای افزایش توان مغز تولید می‌شود را می‌توان به راحتی در کنار سایر داروهای رایجی که بدون نسخه هم در داروخانه‌ها به فروش می‌رسد در سطح جامعه منتشر کرد؟ تمامی این پرسش‌ها و تردیدها اکنون به شکل‌گیری مباحث جدی در میان دانشمندان علوم عصبی، داروسازها و کارشناسان امور اخلاقی منجر شده است.

تاریخچه استفاده از داروهای تقویت‌کننده مغز

استفاده از داروهایی نظیر متیل فنیدیت با هدف افزایش توان مغز و به نوعی شارژ شگفت‌انگیز کردن آن به یک یا 2 دهه گذشته ختم نمی‌شود. استفاده از این داروها در جنگ جهانی دوم به یک رویه عادی تبدیل شده بود. دو طرف برای این‌که قافیه را در جنگ نبازند دست به هر کاری می‌زدند و استفاده از این داروها از جمله آنها بود. گزارش شده است میلیون‌ها قرص امفتامین در میان نظامیان نیروی هوایی سلطنتی انگلیس توزیع شده بود تا آنها با هوشیاری و توان بیشتری در میادین جنگ حاضر شوند. تقریبا از آن دوران به بعد بود که در جنگ‌های مختلف نیز استفاده از داروهایی که توان مغزی نظامیان را افزایش می‌دادند گسترش پیدا کرد.

جنجال‌های اخلاقی

به‌رغم تمامی مباحثی که درخصوص بی‌خطر بودن و آثار جانبی این داروها وجود دارد، درخواست‌ها برای انواع مختلف این داروها بالاست که از جمله آنها می‌توان به داروهایی اشاره کرد که برای نوعی اختلال به نام ADHD تجویز می‌شود. براساس اطلاعات جدیدی که در سال 2007 به ثبت رسیده است، تنها در آمریکا 6/1 میلیون تن در سال 2006 از محرک‌های مغزی غیرطبی استفاده کرده بودند. البته داروهای قانونی و تایید شده‌ای که در این حوزه قرار می‌گرفتند شامل متیل فنیدیت (methylphenidate)، امفتامین آدرال (amphetamine Adderall) و مودافینیل (modafinil) می‌شوند.

استفاده از این نوع داروها در برخی از دانشکده‌های آمریکا نگران‌کننده اعلام شده است. در برخی موارد تا یک‌چهارم دانشجویان از این داروها استفاده می‌کنند.

همچنین آمارگیری اینترنتی که 2 سال پیش از سوی نیچر انجام شد نشان داد حدود 20 درصد از 1427 پاسخ دهنده‌ای که در 60 کشور مختلف جهان زندگی می‌کردند از این داروها استفاده کرده‌اند. اما علت آنها چه بوده است؟ اکثر این افراد نیاز به برخورداری از قدرت تمرکز بهتر را علت اصلی استفاده از این داروها عنوان کرده بودند. معمولا افراد از طریق اینترنت و یا پزشکانی چنین داروهایی را به دست می‌آورند که می‌توانند داروهای تأیید شده برای منظوری خاص را جهت تأمین اهدافی دیگر تجویز کنند (داروسازها این امکان را ندارند که چنین کاری انجام دهند).

عقیده بر این است که مصرف چنین ترکیبات شیمیایی همزمان با توسعه اقتصاد جهانی در میان افراد مسن نیز افزایش پیدا می‌کند.

دکتر زاک لینچ مدیر اجرایی سازمان صنایع نوروفناوری می‌گوید: اگر شما پیرمرد 65 ساله‌ای باشید که اندوخته دوران بازنشستگی تان نیز رو به اتمام باشد، راهی ندارید جز این‌که برای پیدا کردن جایی در بازار کار و برخورداری از توان رقابت با نیروهای کار جوانتر به استفاده از این داروها روی بیاورید.

همان‌طور که گفته شد فشارهای زیادی درخصوص مباحث اخلاقی استفاده از این داروها وجود دارد و همین فشارها در نهایت این تصور را ایجاد کرده‌اند که این داروها بهتر از دیگر مسکن‌های دارونما هستند و می‌توان به آنها به عنوان تقویت‌کننده بخش‌هایی از قدرت شناخت مغز و تقویت حافظه نگاه کرد. با تکیه بر این نگاه معتدل، بسیاری از کارشناسان بر این عقیده هستند که بهتر است تمامی جنبه‌های مربوط به نتایج و آثار استفاده از این داروها بر مغز برای جوامع بازگو شود.

انبوهی از پرسش‌های بی‌پاسخ

گرچه در 2 دهه گذشته تلاش‌های علمی و تحقیقاتی قابل توجهی برای مشخص شدن اثر واقعی چنین داروهایی انجام شده است اما هنوز مردم با چشم‌انداز روشن و قابل تفکیکی روبه‌رو نیستند.

منطق برگرفته از لزوم تشریح تبعات مختلف استفاده از این داروها موجب شد تا در سال 2002 مجموعه مقررات آکادمیک جدیدی در این زمینه وضع شود که بر این اساس باید پاسخ‌های جدی و قانع‌کننده در خصوص مباحث اجتماعی و اخلاقی استفاده از این داروها و همچنین تکنیک‌های مرتبط با مغز (نظیر کاشت دستگاه‌های مختلف در مغز) اعلام شود.

به دنبال چنین رویدادی، گروهی از دانشمندان علوم عصبی مقاله‌ای در نشریه نیچر منتشر کردند که مبنای آن در نوع خود جالب توجه بود: تغییر جهت نگاه به این داروها به عنوان شیوه درمان «بیماری». این مقاله پیشنهاد می‌کرد که برخی از این ترکیبات دارویی را می‌توان برای بهبود عملکرد مغز در محیط‌های درسی و دانشگاهی و البته آن هم برای افرادی که از سلامت کافی برخوردار هستند استفاده کرد.

این گروه از دانشمندان در کنار اعلام نتایج تحقیقات مختلف درخصوص این داروها و این‌که بر عملکرد مغز و افزایش توان حافظه اثر خوبی دارند، به آنها عبارت معادل «شیوه‌های فناورانه و عادات خوب» را دادند که برخی از افراد برای ارتقاء عملکرد خود از آنها استفاده می‌کنند.

متیل فنیدیت یکی از داروهایی بود که دانشمندان در این گزارش بر روی آن انگشت گذاشته بودند.

6 ماه بعد جان هریس، یکی از نویسندگان مقاله و از محققان علوم زیستی در دانشگاه منچستر اعلام کرد اگر داروی متیل فنیدیت جهت استفاده از سوی کودکان بی‌خطر اعلام شده است پس می‌توان تصور کرد بزرگسالانی که دوست دارند مغز خود را شارژ شگفت‌انگیز کنند نیز بدون هیچ نگرانی از آن استفاده کنند.

او در ادامه این اظهار نظر و در یک مصاحبه جالب توجه گفت: من از هم اکنون دورانی را متصور شده ام که بتدریج محدودیت‌های استفاده از این داروها برداشته شده و اگر مشکل خاصی پیش نیاید داروی متیل فنیدیت (که البته در حال حاضر کنترل‌های زیادی در مصرف آن در آمریکا اعمال می‌شود) در نهایت همچون آسپیرین عمومیت پیدا کند. البته نمی‌توان برای این طرز نگرش ها، مخالفانی را در نظر نگرفت.

انبوهی از داروها و دستگاه‌ها با هدف تقویت مغز و افزایش قدرت شناخت روانه بازار شده‌اند اما هنوز پرسش‌های بی‌پاسخ فراوانی درخصوص اثرات سوء احتمالی آنها وجود دارد

محققانی نیز وجود دارند که درباره داروهایی که فرآیندهای مغزی را تسهیل می‌کنند و آثار مثبت آنها تردیدهایی را مطرح می‌کنند. این دسته از منتقدان بر این باورند که نمی‌توان به راحتی گسترش استفاده از داروهایی نظیر متیل فنیدیت به عنوان شارژ‌کننده مغز را همچون داروهای بدون نیاز به نسخه پزشک در داروخانه‌ها به فروش رساند یا حتی به آنها به عنوان ترکیبی با اثراتی مشابه قهوه و چای نگاه کرد! جیمز سوانسون از دانشگاه کالیفرنیا نیز نظرات خاص خود را دارد.

او می‌گوید: بسیاری از مردم بر این عقیده‌اند که داروهای تقویت‌کننده توان مغزی همچون عینکی هستند که قدرت بینایی را افزایش می‌دهند. بدون شک مردم هنوز خطرات بالقوه امکان دسترسی عموم افراد به این داروها را درک نکرده‌اند.

وی که از جمله مخالفان استفاده عمومی و بدون محدودیت از این داروهاست، می‌گوید: در چنین حالتی ممکن است برخی از افراد به استفاده از آن معتاد شده و حتی برخی نیز شاهد افت عملکرد مغزیشان شوند، به همین دلیل است که مخالف استفاده عمومی و بدون محدودیت از این داروها هستم.

در انگلیس هم نگرانی‌هایی دیده می‌شود. وزارت کشور این کشور اروپایی هم‌اکنون منتظر گزارش نهایی کمیته مخصوصی است که به تحقیق درباره این نوع داروها و استفاده بدون نسخه برای تقویت مغز می‌پردازد.

پیش بینی می‌شود در انگلیس استفاده از داروهایی نظیر متیل فنیدیت با قوانینی همراه شود. البته در کشورهای دیگری نیز به این مسأله توجه شده است و حتی گزارش شده در چند کشور دیگر اروپایی کمیته‌های تخصصی برای بررسی این داروها و آینده استفاده از آنها مشغول به کار شده‌اند.

تقویت‌کننده‌های مغزی چگونه عمل می‌کنند؟

برخی داروهای تقویت‌کننده مغز نظیر متیل فنیدیت یا امفتامین فعالیت دوپامین انتقال دهنده نورونی مغز را در سیناپس‌‌ها یا همان تقاطع میان نورونها تغییر می‌دهند. سیگنال‌دهی دوپامین تقویت شده ممکن است به واسطه متمرکز ساختن توجه و علاقه بر روی کاری خاص، یادگیری را ارتقا بخشد.

فعالیت طبیعی سیناپس

هنگامی که نورون تولید‌کننده دوپامین فعال است، از کیسه‌هایی که در نورون انتقال‌دهنده سیگنال وجود دارند، ماده انتقال‌دهنده نورونی آزاد می‌شود. برخی از مولکول‌های انتقال‌دهنده نورونی در اطراف‌ریز شکاف‌های میان نورون‌ها حرکت کرده و خود را به دریافت‌کننده‌هایی که بر روی نورون دریافت‌کننده سیگنال قرار دارند، متصل می‌کنند و در نهایت آنها را فعال می‌کنند. در ادامه پمپ‌هایی که در سلول انتقال‌دهنده قرار دارند دوپامین را از ریز شکاف‌های یاد شده کشیده و به سلول انتقال‌دهنده باز می‌گرداند.

فعالیت مبتنی بر داروهای
تقویت‌کننده سیناپس

متیل فنیدیت: این دارو از خروج دوپامین از محیط جلوگیری کرده و در نتیجه دوپامین بیشتری برای اتصال به نورون پست پس سیناپسی وجود دارد که قدرت سیگنال انتقال یافته از نورون پیش سیناپسی را تقویت می‌کند.

آدرال: و دیگر امفتامین‌ها از طریق مکانیسم پمپاژ وارد نورون پیش سیناپسی می‌شوند و موجب می‌شوند دوپامیسن‌در ریز شکاف سیناپسی قرار گیرد. در نتیجه میزان انتقال دهنده نورونی در سلول پس سیناپسی افزایش پیدا می‌کند.