آیا داروها بی‌‌اثر شدهاند؟
جواب این سوال بستگی به این دارد که «ایمنی» را چگونه تعریف کنید، ولی تا حد بالایی بدفهمی است. هرچند در بیشتر بدفهمی‌ها درجاتی از واقعیت نیز وجود دارد.
با وجود آن که چنین وقایعی بندرت رخ می‌دهند اما گاهی اوقات وقتی فرد دارویی دریافت می‌کند، سیستم ایمنی او در پاسخ پادتن‌هایی تولید می‌کند، این پادتن‌ها می‌توانند اثر دارو را از بین ببرند.
در این حالت شما واقعا نسبت به دارو ایمن شده‌اید و ادامه درمان نه‌تنها فایده‌ای نخواهد داشت، بلکه می‌تواند حتی خطرناک هم باشد. این حالت در بیمارانی که دارویی به نام اینفلیکسیماب دریافت می‌کنند دیده می‌شود. این دارو به صورت تزریقی هریک تا 2 ماه در بیماران مبتلا به التهاب مفاصل که به داروهای دیگر پاسخ نداده‌اند استفاده می‌شود.
البته از آنجایی که اینفلیکسیماب خود پروتئینی است که قسمتی از آن از پروتئین‌های موش به دست می‌آید، این نگرانی در میان محققان وجود داشت که سیستم ایمنی انسان آن را به عنوان مهاجم خارجی تلقی کند و بر ضد آن پادتن تولید کرده و اثر آن را خنثی سازد. به همین علت یک داروی اضافی سرکوب‌کننده سیستم ایمنی به نام متوتروکسات به طور معمول به همراه اینفلیکسیماب به بیماران مبتلا به التهاب مفاصل داده می‌شود. تعداد اندکی از موارد مشابه بخصوص در داروهایی که از منابع حیوانی به دست می‌آید هم دیده می‌شوند.
بدفهمی آشکار می‌شود
با توجه به تعداد بسیار زیاد قرص‌ها، شربت‌ها و داروهای تزریقی موجود، ایمن شدن به یک دارو بسیار نادر است. اغلب اوقات داروها به علل دیگری عمل نمی‌کنند و این مساله هیچ ارتباطی با سیستم ایمنی شما ندارد. به این مثال توجه کنید: بیشتر افرادی که فشار خون بالا دارند دارویی به نام هیدروکلرتیازید مصرف می‌کنند تا فشار خونشان به حد طبیعی بازگردد. اما با این وجود ممکن است فشار خون این افراد مجددا افزایش پیدا کند، نه به خاطر سیستم ایمنی بلکه به علت مصرف نمک، افزایش وزن، عدم مصرف به موقع دارو یا تداخل دارویی.
در بیشتر مواقع علت واضحی برای افزایش فشار خون پیدا نمی‌شود، اما چون علت بیشتر موارد فشار خون نامشخص است، علتی که باعث بدتر شدن آن در طول زمان می‌شود نیز معلوم نیست. نیاز به افزایش مقدار داروی فشار خون مصرفی یا نیاز به یک داروی دیگر بدان معنی نیست که سیستم ایمنی مقصر است.
تحمل به چه معناست
بدن انسان می‌تواند نسبت به برخی داروها تحمل پیدا کند که علت آن خواص شیمیایی داروهاست. اگر چنین اتفاقی رخ دهد آن گاه مقادیر بیشتر و بیشتری از آن دارو لازم است تا همان اثر مطلوب را داشته باشد. آشناترین مثال این مورد داروهای مسکن هستند. اگر سردرد مزمن داشته باشید و هر روز یک قرص کدئین مصرف کنید، ممکن است پس از یک یا 2 ماه نیاز به 2 قرص کدئین برای رسیدن به همان اثر داشته باشید. به مرور زمان با این که شدت درد ثابت می‌ماند ولی نیاز شما به دارو افزایش پیدا می‌کند. علت این حالت دقیقا مشخص نیست ولی تصور بر این است که داروهایی که اثر مسکن دارند به مرور باعث افزایش تعداد گیرنده‌های پروتئینی سطح سلول می‌شوند. افزایش گیرنده‌ها به این معنی است که داروی بیشتری برای اتصال به آنها نیاز است. به همین خاطر است که بیشتر پزشکان برای تجویز مسکن برای دردهای مزمن تردید می‌کنند. جنبه دیگر تحمل کاهش در چیزی است که ما به عنوان عارضه جانبی دارو می‌شناسیم. به عنوان مثال، بیشتر افرادی که برای فشار خون بالای خود از داروهای مدر استفاده می‌کنند، برای چند روز تا چند هفته دچار افزایش دفعات ادرار می‌شوند. پس از این دوره اولیه، افزایش دفعات ادرار برطرف می‌شود. ولی فشار خون همچنان پایین باقی می‌ماند. علت این است که اثر مدر بر کلیه محدود است. در یک مقدار معین، مدر فقط می‌تواند مقدار مشخصی ادرار تولید کند تا وقتی که دریافت مایعات همانند گذشته باقی بماند، تعادل جدیدی بین مقدار مایعات دریافتی و مقدار ادراری که تشکیل می‌شود، برقرار می‌شود. گاهی اوقات دارو باعث تحریک سیستم ایمنی می‌شود بدون آن که اثرات مورد انتظار دارو کاهش یابد. مثال‌های ناراحت‌کننده‌ای چون لوپوس ناشی از دارو و التهاب عروق ناشی از دارو از این دسته‌اند. در این وضعیت‌ها داروهایی چون هیدرالازین، پروکائین‌آمید یا آنتی‌بیوتیک‌های خاصی سیستم ایمنی را ترغیب می‌کنند که برخی از اعضای بدن را مورد حمله قرار دهد. این تهاجم تا زمانی که مصرف دارو قطع نشود ادامه پیدا خواهد کرد. واضح است که سیستم ایمنی در این میان نقش دارد، اما به دارو حمله نمی‌کند و جلوی فعالیت آن را نمی‌گیرد، بلکه در عوض هدف خود را روی اعضایی چون پوست، مفاصل و سایر بافت‌ها متمرکز می‌کند. این واکنش به داروها بسیار جدی است، اما خوشبختانه به ندرت اتفاق می‌افتد. با وجود این که واکنش‌های حساسیتی و غیرحساسیتی بسیاری نسبت به داروها دیده می‌شوند، چند نمونه از برخی واکنش‌های شدیدتر را که سیستم ایمنی در آن دخالت دارد عبارتند از:
سندرم استیونس ـ جانسون: این واکنش شامل تب، زخم‌های دهانی، التهاب چشم و التهاب شدید پوستی می‌باشد. در این بیماری ممکن است حتی تا 30 درصد پوست ور بیاید و پوست ظاهری مانند پوست سوخته پیدا کند.
آنافیلاکسی: در این حالت ظرف چند دقیقه تا چند ساعت به دنبال مصرف دارو واکنش شدید و ناگهانی در بدن بروز می‌کند. علایم آن عبارتند از کهیر، خارش، تورم، تنگی نفس، تهوع، دل‌درد و از دست رفتن هوشیاری.
بیماری کلیوی وابسته به دارو: حالت نادری است که روزها یا هفته‌ها پس از مصرف دارو بروز می‌کند. خصوصا بعد از مصرف ضدالتهاب‌های غیراستروئیدی، آنتی‌بیوتیک‌ها، سایمتیدین، آلوپورنیول و سیپروفلوکساسین. علایم مربوطه شامل تب، جوش‌های پوستی و آسیب کلیه‌ها می‌شوند.
در هر صورت وقتی دارویی باعث بروز عوارض جانبی می‌شود، چه سیستم ایمنی دخالت داشته باشد یا نداشته باشد، مصرف دارو باید متوقف شود. حقیقت این است که در بیشتر مواقع نمی‌دانیم که چرا یک دارو عمل نمی‌کند. اما وقتی دارو موثر نیست باید با پزشک مربوطه مشورت کنید تا دستور مصرف آن را تغییر دهد، داروی جدیدی به شما بدهد یا مصرف دارو را به کلی قطع کند. از آنجا که احتمال ایمن شدن به دارو بسیار اندک است نباید به اشتباه با این تصور دارو را قطع کرد چراکه ممکن است با تغییر دستور مصرف دارو مشکل حل شود. محققان در تلاشند تا دانسته‌های ما از نحوه کارکرد داروها را افزایش دهند تا بتوانیم با احتمال بالاتری پاسخ ناشی از دارو را حدس بزنیم. به عنوان مثال در رشته فارماکو ژنومیک، ژن‌های فرد مورد بررسی قرار می‌گیرند تا پاسخ وی به داروی خاصی را پیش‌بینی کنند. این علم می‌تواند به ما کمک کند تا نه‌تنها بهترین دارو را برای فرد انتخاب کنیم، بلکه خطرات ناشی از عوارض جانبی را به حداقل برسانیم. تا وقتی این اتفاق رخ دهد، اگر به دارویی جواب نمی‌دهید سیستم ایمنی خود را سرزنش نکنید. در عوض با پزشک مشورت کنید، شاید به این نتیجه برسید که مشکل شما اصلا نیازی به دارو نداشته است.
