پانکراس (لوزالمعده)
پانکراس (لوزالمعده) عضوی است به وزن حدود ۷۵-۱۰۰ گرم و طول ۱۵-۲۰ سانتی‌متر، که در خلف شکم از قسمت دوم اثنی عشر تا ناف طحال کشیده شده است. به لحاظ بیماری‌هایی که این عضو را درگیر می‌کنند و همچنین موقعیت و مجاورت با اعضای مهم دیگر و عوارض پیچیده و شدیدی که در اثر بیماریهای آن بروز می‌کند، آنرا شیر خفته شکم هم می‌نامند.
پانکراس با مزو کولون، ورید اجوف تحتانی، ورید باب (پورت)، آئورت شکمی، عروق مزانتریک فوقانی، ورید مزانتریک تحتانی، عروق کلیه، مهره‌های کمری اول ودوم، معده، اثنی عشر، دیستال مجرای صفراوی مشترک، ناف طحال و کلیه چپ مجاورت دارد.
۸۰% وزن پانکراس را غدد اگزو کرین تشکیل می‌دهند که روزانه بین ۵۰۰-۲۵۰۰ میلی لیتر ترشح بی‌رنگ و بو و قلیایی دارند. این ترشح شامل آب و املاح و آنزیم‌ها است. آب و املاح که شامل بیکربنات هم می‌شود، بیشتر تحت تاثیرتحریک عصب واگ وترشح سکرتین است که خود با اسیدی شدن اثنی عشر تحریک می‌شود و افزایش می‌یابد، در حالی که آنزیم‌ها تحت تاثیر کله سیستوکینین (CCK) افزایش می‌یابند که خود تحت تاثیر چربی‌ها و پروتئین‌های وارد شده به اثنی عشر تحریک می‌شود.
آنزیم‌ها عبارتند از آمیلاز (که به صورت فعال ترشح می‌شود) و لیپاز‌ها (که بصورت فعال ترشح می‌شوند ولی برای فعالیت کافی خود نیاز به صفرا دارند) و پروتئاز‌ها (که تحت تاثیر آنتروکیناز اثنی عشر فعال می‌شوند). آنزیم‌ها نقش اساسی درهضم وجذب مواد غذایی دارند. آنزیم فسفولیپاز A۲ نیز در پانکراس ترشح می‌شود که تحت تاثیر تریپسین در اثنی عشر فعال می‌شود.
این ترشحات از آسینی‌ها در پانکراس جمع شده به مجرای ویرسونگ و سانتورینی (فرعی) هدایت می‌شوند و مجرای ویرسونگ بیشترین قسمت این ترشحات را به پاپی، که در آمپول وا‌تر در اثنی عشر قرار دارد تخلیه می‌کند و مجرای سانتورینی نیز به پاپی کوچک دربالا‌تر از آمپول وا‌تر دراثنی عشر تخلیه می‌شود. البته این دومجرا داخل پانکراس به هم متصل می‌باشند (بجز در۱۰% افراد که به این حالت Pancreatic Divisum گفته می‌شود که از عوامل مستعد کننده پانکراتیت است).
مجرای صفراوی مشترک در انتهای مسیرش پس از گذشتن از پشت اثنی عشر، در شیاری که در پشت سر پانکراس قرار دارد امتداد می‌یابد و معمولا سرانجام به مجرای ویرسونگ پیوسته، کانال مشترک (Common Channel) را تشکیل می‌دهند و با واسطه پاپی به آمپول وا‌تر که در قسمت دوم اثنی عشر قرار دارد منتهی می‌شود. دانستن این قسمت از آناتومی مجرا در تفسیر اثر بیماریهای پانکراس بر سیستم صفراوی و اثر سنگهای صفراوی و رفلاکس صفرا بر پانکراس مهم است.
حدود یک میلیون جزیره لانگرهانس در لوزالمعده وجود دارد که هر کدام قطری حدود ۴۰-۹۰۰ میکروم‌تر دارند و کلا حدود ۲% وزن لوزالمعده را تشکیل می‌دهند. متابولیسم سلولهای این جزایر خیلی بالا است و حدود ۲۰-۳۰ درصد خون لوزالمعده را به خود اختصاص می‌دهند. ۵ نوع سلول آندوکرین مهم در این جزایر شناخته شده است، که خلاصه کار آن‌ها به این صورت است:
سلولهای آلفا: ترشح گلوکاگون که نقش اصلی آن افزایش قند خون است و در ضمن شل کننده قوی اسفنک‌تر اودی است.
سلولهای بتا: ترشح انسولین که نقش اصلی آن انتقال گلوکز به داخل سلول‌ها و کمک به مصرف آن درسوخت وساز و ساختن گلیکوژن و پروتئین است، ترشح آمیلین که متضاد انسولین است و پانکراستاتین که کلا ترشح اگزوکرین و انسولین را کم می‌کند و ترشح گلوکاگون را افزایش می‌دهد.
سلولهای دلتا: ترشح سوماتوستاتین که ترشحات دستگاه گوارش و رشد سلولی را مهار می‌کند.
سلولهای اپسیلون: ترشح گرلین (Ghrelin) که اثر ضد انسولین دارد.
سلولهای PP: ماده Pancreatic Polypeptide ترشح می‌کنند که ترشح اگزو کرین پانکراس و انسولین را کاهش می‌دهد.
آنچه در این مطلب ارائه شد مختصری از آناتومی و فعالیت‌های پیچیده جاری در پانکراس است که برای آشنایی و آمادگی برای شناخت بیماریهای آن لازم است. ترشحات اگزوکرین، مکانیسمهای پیچیده‌ای برای تنظیم دارند و هرکدام از هورمونهای ذکر شده نیز طیف وسیعی از اثرات تنظیمی در متابولیسم سلول‌ها دارند که پرداختن به جزئیات بیشتر آن خارج از حوصله این بحث است. درادامه بحث در شماره‌های بعدی به خلاصه‌ای از بیماریهای پانکراس بخصوص پانکراتیت و تومورهای آن پرداخته خواهد شد.
