آنچه درباره کف پای صاف باید بدانیم
کف پای صاف یکی از اختلالات شناخته‌شده است که در بسیاری افراد بخصوص والدینی که فرزندی با این مشکل دارند نگرانی زیادی ایجاد می‌کند و بررسی کامل و اطمینان از عدم وجود اختلالات دیگر در افرادی که دچار صافی کف پا هستند لازم به نظر می‌رسد. به همین دلیل برای آشنایی بیشتر با مفهوم کف پای صاف، علل، علائم ایجاد و اقدامات لازم برای آن، با دکتر داریوش الیاس‌پور، متخصص طب فیزیکی و توانبخشی به گفت‌وگو نشستیم.
پای انسان از نظر آناتومیک شامل چه قسمت‌هایی است؟
پای انسان از نظر آناتومیک شامل استخوان‌ها و بافت نرم است که بافت نرم خود از عضلات، رباط‌ها، عروق و اعصاب تشکیل شده است. در کف پای انسان به طور طبیعی ۳ قوس اصلی وجود دارد که شامل قوس طولی داخلی، قوس طولی خارجی و قوس عرضی است. این قوس‌ها از قرارگیری صحیح استخوان‌ها و عضلات رباط‌های کف پا ایجاد می‌شوند و اهداف مختلفی مانند حفاظت از بافت‌ها هنگام تحمل وزن، ذخیره انرژی مکانیکی و استفاده از آن در بهبود کارایی حرکتی دارند.
اصطلاح کف پای صاف زمانی برای فرد به کار برده می‌شود که قوس طولی داخلی کاهش پیدا کرده باشد. گاهی در برخی افراد دیده می‌شود ارتفاع قوس طولی داخلی افزایش می‌یابد که به آن کف پای گود گفته می‌شود. پزشکان این ارتفاع را از اندازه‌گیری ارتفاع استخوان‌های مچ پا تا زمین به دست می‌آورند.
برخی بر این باورند که کف پای صاف ریشه ارثی دارد. آیا چنین باوری درست است؟
خیر، همیشه کف پای صاف به علت توارث نیست و تنها در برخی موارد زمینه ارثی دارد. به طور کلی کف پای صاف را به ۲ شکل طبقه‌بندی می‌کنند. روش اول براساس فیزیولوژیک‌بودن است که فرم تکاملی هم گفته می‌شود و در بیشتر موارد با راه افتادن کودک و تکامل ساختارهای شکل‌دهنده کف پا اصلاح می‌شود و نوع دوم فرم اکتسابی است که به طور معمول به دلایل غیرتکاملی مانند اختلال عضلات پا یا بیماری‌های عصبی ایجاد می‌شود.
در روش دوم، طبقه‌بندی بر اساس انعطاف‌پذیر یا ثابت‌بودن وضعیت کف پا است. در فرم انعطاف‌پذیر اختلال استخوانی وجود ندارد و در بیشتر موارد با سیر تکامل برطرف می‌شود. اما در فرم ثابت به دلیل اتصالات غیرطبیعی استخوان‌های مچ پا قابل برطرف‌شدن به صورت طبیعی نیست و اغلب نیاز به اقدامات درمانی دارد.
در اطفال در بسیاری از موارد وجود کف پای صاف کاملا طبیعی و فیزیولوژیک محسوب می‌شود. بد نیست بدانید در نوزادان قوس کف پا بسیار کم است و برای اطمینان از وجود کف پای صاف نمی‌توان تنها به مشاهدات خود اکتفا کرد. خیلی از کودکان وقتی راه می‌افتند دچار چرخش کف پا به خارج می‌شوند که در ظاهر کف پای صاف را ایجاد می‌کند. شلی رباط‌ها علت دیگری است که در بسیاری از افراد به صورت ژنتیکی ایجاد می‌شود و بخصوص در دوران کودکی می‌تواند باعث به وجودآوردن فرم فیزیولوژیک کف پای صاف شود، اما خوشبختانه در بسیاری از این موارد با رشد کودک و تکامل او تا ۱۰ سالگی برطرف می‌شود و جای هیچ‌گونه نگرانی برای والدین وجود ندارد، اما این به آن معنا نیست که از کنار موضوع به راحتی بگذریم و به پزشک متخصص مراجعه نکنیم چرا که در بعضی از کودکان کف پای صاف تنها علت تکاملی ندارد بلکه اختلالاتی ازجمله علل عصبی مانند فلج مغزی می‌تواند دلیل آن باشد.
فلج مغزی بیشتر همراه با اختلالات دیگری است که تشخیص غیرطبیعی‌بودن کف پا را راحت‌تر می‌کند. از دیگر علل این اختلال می‌توان به فلج اطفال اشاره کرد که البته سال‌هاست به لطف واکسیناسیون عمومی تقریبا فلج اطفال ریشه‌کن شده است. همان‌طور که قبلا هم اشاره کردیم، اختلالات استخوانی مانند اتصال غیرطبیعی استخوان‌های مچ پا که فرم ثابتی از کف پای صاف را ایجاد می‌کند بیشتر ریشه ژنتیکی دارد. ولی تعداد کمی از انواع کف پای صاف انعطاف‌پذیر در اطفال با رشد و تکامل برطرف نمی‌شود و به نوع ثابت تبدیل می‌شود. بنابراین برای برطرف‌شدن هر گونه شک و نگرانی توصیه می‌شود کودک توسط پزشک معاینه شود.
اما در بزرگسالان وضع به صورت دیگری است. ابتدا باید نوع صافی که می‌تواند فیزیولوژیک یا اکتسابی باشد، توسط پزشک مشخص شود. آمار‌ها نشان می‌دهد حدود ۲۰ درصد افراد بالغ کف پای صاف دارند که بیشتر این موارد انعطاف‌پذیر، بدون علت و در بسیاری از موارد ناشی از شلی رباط‌ها هستند. اما فرم اکتسابی در بزرگسالان می‌تواند ناشی از علل عصبی، علل تخریبی مانند بیماری‌های التهابی مفاصل، آرتروز، شکستگی‌ها و اتصالات استخوان‌های مچ پا، از بین‌رفتن نقش محافظتی قوس‌ها به دنبال پارگی عضلات، پارگی رباط‌های مچ پا و اختلال عملکرد تاندون‌ها و عضلات باشد.
آیا کف پای صاف ممکن است با گذشت زمان تشدید شود؟
بله، برخی از بیماران به دلیل نداشتن اطلاعات کافی و انجام برخی کار‌ها می‌توانند باعث تشدید این اختلال شوند؛ ازجمله این کار‌ها می‌توان به استفاده از کفش‌های نامناسب مانند کفش‌های تنگ و پاشنه بلند اشاره کرد. جالب است بدانید پابرهنه راه‌رفتن در تشکیل قوس‌های کف پا بسیار موثر و مفید است و حتی برای جلوگیری از پیشرفت آن به بیماران توصیه می‌شود.
چاقی، مادر بسیاری از بیماری‌هاست و البته در این بیماری هم بی‌تاثیر نیست، اما در کودکان باید به این نکته توجه کرد که در بسیاری از موارد، چاق‌بودن کف پا باعث دیده‌نشدن قوس‌ها شده و به اشتباه کف پای صاف تشخیص داده می‌شود و همین قضیه خانواده‌ها را دچار سردرگمی و نگرانی می‌کند. گاهی در تعدادی از افراد یک خانواده این اختلال مشاهده می‌شود که یکی از دلایل آن شلی رباط‌هاست. مبتلایان به سندرم داون (منگولیسم) نیز به دلیل شلی رباط‌ها مستعد ابتلا به این اختلال هستند.
بهترین زمان افراد مشکوک به این مشکل برای مراجعه به پزشک چه سنی است و در چه مواردی باید هرچه سریع‌تر به پزشک مراجعه شود؟
در اغلب موارد آنچه باعث می‌شود افراد مبتلا به کف پای صاف به پزشک مراجعه کنند نگرانی والدین، درد و مسائل مربوط به معافیت از سربازی است. در کودکان وجود کف پای صاف معمولا تا ۵ سالگی و به دنبال راه‌رفتن و تکامل کودک از بین می‌رود و حتی باقی‌ماندن آن تا بزرگسالی اگر به صورت انعطاف‌پذیر و بدون درد باشد، می‌تواند طبیعی محسوب شود، اما برای اطمینان بیشتر و برطرف‌شدن نگرانی‌ها مراجعه به پزشک توصیه می‌شود. آنچه در کودکان دارای اهمیت است و باید جدی گرفته شود وجود علائم همراه با درد، اختلال در راه رفتن و دویدن، همراهی اختلالات تکاملی مانند تاخیر در نگهداشتن گردن، نشستن، راه‌رفتن و صحبت‌کردن است. در این شرایط نیاز به بررسی کامل و دقیق است.
در بزرگسالان، کف پای صاف چنانچه با درد در راه‌رفتن، یکطرفه‌بودن و وجود درد در مفاصل دیگر مانند زانو، سابقه بیماری‌های روماتولوژیک، عصبی و عضلانی همراه باشد حتما نیاز به بررسی کامل‌تری دارد.
آیا والدین یا خود بیمار می‌توانند بدون مراجعه به پزشک از وجود این بیماری مطمئن شوند؟
خیر، معاینه باید توسط پزشک صورت گیرد. پزشک، بیمار را درحالی که بدون کفش و جوراب ایستاده معاینه می‌کند و نحوه قرارگیری کف پا از بالا و پهلو‌ها بررسی می‌شود. چسبیدن لبه داخلی پا به زمین مشخصه کف پای صاف محسوب می‌شود. در بیشتر موارد پاشنه این افراد به سمت خارج چرخش یافته و با بلندشدن فرد روی انگشتان چنانچه قوس‌های کف پا تشکیل شود می‌توان نوع انعطاف‌پذیر را از فرم ثابت تشخیص داد. در بعضی از موارد برای تشخیص بهتر نیاز به تهیه گرافی از کف پا است.
آیا کف پای صاف همیشه نیاز به درمان دارد؟
کف پای صاف در اغلب موارد نیاز به درمان ندارد. این مساله در کودکان تا ۱۰ سالگی یک امر فیزیولوژیک محسوب می‌شود و با تکامل فرد برطرف می‌شود و در بالغین به شرطی که اختلال از نوع انعطاف‌پذیر باشد و از گذشته دور بدون درد باقی‌مانده باشد فرم خوب به حساب می‌آید و نیاز به درمان ندارد.
در سایر موارد توصیه می‌شود با مراجعه به پزشک و بررسی بیشتر نیاز به درمان مشخص شود از جمله فرم ثابت کف پای صاف، مواردی که در بالغین بتازگی اتفاق افتاده، غیرمترقبه‌بودن، پیشرونده‌بودن، وجود درد و همراهی با بیماری‌های دیگر مانند آرتریت‌های التهابی یا بیماری‌های عصبی. نکته مهم در بحث درمان، توجه به اختلالات مربوط به عضلات است. همان‌طور که گفته شد در فرم‌های اکتسابی بزرگسالان گاهی به علت اختلال یا پارگی عضلات، کف پای صاف ایجاد می‌شود که این موارد طیف گسترده‌ای از درمان‌ها، از استراحت تا درمان‌های ضدالتهابی خوراکی، استفاده از وسایل کمکی و در برخی موارد جراحی را می‌طلبد. به طور کلی درمان‌های موجود برای کف پای صاف شامل درمان‌های غیرجراحی و جراحی‌ها هستند.
درمان‌های غیرجراحی مانند انواع ورزش‌ها و کشش‌ها که بخش مهمی در درمان محسوب می‌شود و استفاده از وسایل کمکی که عمدتا به صورت کفی استفاده می‌شود، باعث اصلاح قوس و ارتفاع پاشنه می‌شود. این کفی‌ها در موارد انعطاف‌پذیر قابل استفاده هستند و می‌توانند مانع از پیشرفت اختلال، کمک به بهبود و اصلاح اختلال و کاهش علائم شوند. توصیه ما به بیماران برای استفاده از این وسایل کمکی این است که حتما به تجویز پزشک باشد، زیرا در بسیاری از موارد استفاده از فرم نادرست آن‌ها می‌تواند منجر به بدترشدن شرایط شود. پوشیدن کفش‌های مناسب که تنگ نباشد و ترجیحا پاشنه کوتاهی داشته باشند، همچنین کاهش وزن در حد مناسب و تقویت عضلات پا با انواع ورزش‌ها از روش‌های درمانی مورد تایید تمام پزشکان است.
درمان‌های جراحی تنها در صورتی توصیه می‌شود که فرم ثابت و دردناک کف پای صاف وجود داشته باشد.
بعضی از خانواده‌ها نسبت به درمان این مشکل بی‌تفاوت هستند و آن را جدی نمی‌گیرند. آیا ممکن است در آینده عوارضی را برای آنان به همراه داشته باشد؟
عوارض به نوع کف پای صاف بستگی دارد. در انواع فیزیولوژیک معمولا عارضه جدی دیده نمی‌شود. برخی از محققان بر این باورند که چرخش زیاد کف پا به خارج که معمولا با کف پای صاف دیده می‌شود می‌تواند در نهایت منجر به عوارضی مانند درد پا، برآمده‌شدن انگشت شست، درد در قسمت کف پا، التهاب بافت نرم کف پا، درد زانو و حتی کمردرد شود.
