سندرم متابولیک

سندرم متابولیک به مجموعه‌ای از شرایط گفته می‌شود که عبارت هستند از: فشار خون بالا، سطوح افزایش یافتهٔ انسولین در خون، چربی انباشتهٔ اضافی در اطراف شکم و سطوح افزایش یافتهٔ چربی خون.

در سندروم متابولیک در خیلی از موارد، اکثریت قریب به اتفاق این شرایط، همزمان با هم وجود دارند و ریسک ابتلا به بیماری قلبی، سکته و دیابت را افزایش می‌دهند.

داشتن تنها یکی از شرایط ذکر شده دال بر ابتلا به سندرم متابولیک نیست ولی می‌تواند منجر به ابتلا به بیماری‌های جدی دیگری شود. چنان چه بیش از یکی از شرایط فوق در فرد وجود داشته باشد، احتمال ابتلا به دیگر بیماری‌ها بیشتر می‌گردد.

عدم توافق در بین صاحب نظران: همهٔ صاحب نظران بر سر تعریف سندرم متابولیک توافق ندارند. سال‌های سال است که پزشکان در رابطه با این دسته از عوامل خطر، گفتگو کرده‌اند و آن را به اسامی مختلف، از جمله سندرم Xو سندرم مقاومت به انسولین نامیده‌اند.

اگر فردی مبتلا به سندرم متابولیک و یا یکی از اجزای آن باشد، تغییرات قابل توجه در شیوهٔ زندگی می‌تواند از ابتلا به بیماری‌های مرتبط پیشگیری به عمل آورده و یا دست کم ابتلا به آن‌ها را به تاخیر بیاندازد.

علائم:

ابتلا به سندرم متابولیک بدین معنا است که شما هم زمان مبتلا به بیش از ۳ نارسایی مرتبط با متابولیسم هستید؛ این نارسایی‌ها عبارت هستند از:

• چاقی به ویژه چاقی شکمی (چاقی سیبی شکل)

• افزایش فشار خون سیستولیک (عدد بزرگ‌تر) بالا‌تر از ۱۲۰ میلی متر جیوه و یا فشار دیاستولیک (عدد کوچک‌تر) بالا‌تر از ۹۰ میلی متر جیوه.

• سطوح افزایش یافتهٔ تری گلیسرید و سطوح پایین کلسترول خوب یا HDL (لیپوپروتئین با چگالی بالا) در خون.

• مقاومت به انسولین. انسولین هورمونی است که به تنظیم مقادیر قند خون کمک می‌کند.

ابتلا به یکی از اجزای سندرم متابولیک بدین معنا است که احتمال ابتلا به دیگر اجزای سندرم نیز در شما وجود دارد. هرچه به اجزای بیشتری از سندرم متابولیک مبتلا باشید، به میزان بیشتری سلامتی شما در معرض خطر است.

زمان برخورداری از حمایت‌های بالینی:

چنان چه شما از ابتلا به یکی از اجزای سندرم متابولیک آگاه باشید، اجزایی مانند فشار خون بالا، کلسترول بالا و یا چاقی سیبی شکل، احتمالاً به دیگر اجزا نیز دچار هستید و خودتان مطلع نیستید. بهتر است در این شرایط پزشک خود را ملاقات کنید. از وی بپرسید آیا نیازی به تست کردن دیگر اجزای سندرم متابولیک وجود دارد و برای پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های جدی و خطرناک چه می‌توان کرد؟

علل بیماری:

سندروم متابولیک با متابولیسم بدن شما و نیز با شرایطی تحت عنوان مقاومت به انسولین در ارتباط است. انسولین هورمونی است که توسط پانکراس ساخته می‌شود و به کنترل مقادیر قند خون کمک می‌کند.

به صورت طبیعی و معمول دستگاه گوارش و کبد شما غذاهایی که می‌خورید را به قند (گلوکز) تجزیه می‌کند. خون بدن شما این قند‌ها را به بافت‌های بدن منتقل می‌کند جایی که سلول‌ها از آن‌ها به عنوان سوخت استفاده می‌کنند. گلوکز به کمک انسولین وارد سلول‌های بدن می‌شود.

در افراد مبتلا به مقاومت انسولین، سلول‌ها به صورت نرمال به انسولین پاسخ نمی‌دهند و گلوکز به آسانی نمی‌تواند وارد سلول‌ها شود. در این حالت واکنش بدن شما، ترشح بیشتر و بیشتر انسولین برای کمک به ورود گلوکز به درون سلول‌ها است؛ در نتیجه مقادیر انسولین در خون بسیار بالا خواهد بود.

در ‌‌نهایت زمانی که بدن قادر به ساخت انسولین کافی برای کنترل گلوکز خون در حد طبیعی نیست، منتهی به ابتلا به دیابت خواهد شد. حتی چنان چه سطوح قند خون به حدی زیاد نباشد که بتوان آن را دیابت در نظر گرفت، باز سطوح افزایش یافتهٔ گلوکز مُضر هستند. در حقیقت پزشکان به این شرایط «پره دیابت» یا مرحلهٔ پیش از دیابت می‌گویند.

انسولین افزایش یافته سطوح تری گلیسرید و دیگر چربی‌های خون را نیز افزایش می‌دهد. همچنین این شرایط با چگونگی عملکرد کلیه‌ها نیز تداخل می‌کنند و منتهی به فشار خون بالا می‌شوند. این اثرات حاصل از مقاومت به انسولین، فرد مبتلا را در معرض خطر ابتلا به بیماری قلبی، سکته، دیابت و دیگر بیماری‌ها قرار می‌دهند.

ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی:
همچنان تحقیقات برای بررسی علل ایجاد مقاومت انسولینی ادامه دارند. عوامل مختلف محیطی و ژنتیکی تاثیر گذار هستند. برخی از افراد به صورت ژنتیکی مستعد مقاومت به انسولین هستند و این استعداد را از والدین خود به ارث می‌برند. اما از عوامل محیطی، چاق بودن و بی‌تحرک بودن از عوامل اصلی ابتلا به سندرم متابولیک هستند.

عوامل افزایش دهنده خطر ابتلا به سندرم متابولیک:

سن:
ریسک سندرم متابولیک با بالا رفتن سن افزایش می‌یابد. این سندرم کمتر از ۱۰ درصد از افراد را در سنین ۲۰ تا ۳۰ سالگی مبتلا می‌سازد در حالی که ۴۰ درصد از افراد را در بالای ۶۰ سالگی مبتلا می‌سازد.
 
‌نژاد:
اسپانیایی‌ها در بین کشورهای اروپایی و آسیایی‌ها بیش از سایر نژاد‌ها در معرض ابتلا به سندرم متابولیک قرار دارند.

چاقی:
نمایه توده بدن بالا‌تر از ۲۵ میزان خطر ابتلا به سندرم متابولیک را افزایش می‌دهد. نمایه توده بدن یا BMIمقیاسی برای اندازه گیری درصد چربی بدن است که بر اساس وزن و قد محاسبه می‌شود. همچنین افراد با چاقی شکمی یا چاقی سیبی شکل بیش از افراد با چاقی گلابی شکل در معرض ابتلا به سندرم متابولیک قرار دارند.
 
سابقهٔ ابتلا به دیابت:
چنان چه فرد دارای تاریخچهٔ خانوادگی ابتلا به دیابت نوع دو باشد و یا سابقه ابتلا به دیابت در دوران بارداری را داشته باشد، احتمال ابتلا به سندرم متابولیک در وی افزایش می‌یابد.
 
دیگر بیماری‌ها:
ابتلا به فشار خون بالا، بیماری قلبی عروقی و یا سندرم تخمدان پلی کیستیک نیز ریسک ابتلا به سندرم متابولیک را افزایش می‌دهند. لازم به ذکر است که سندرم تخمدان پلی کیستیک نوعی از اختلالات متابولیک است که ریشه آن نیز مقاومت به انسولین بوده و همراه با اختلالات هورمون‌های زنانه و سیستم تولید مثل می‌باشد.

عوارض:
سندرم متابولیک منجر به پیشرفت مشکلات و بیماری‌های زیر می‌شود:

دیابت: چنانچه عادات غذایی خود را درجهت کنترل مقاومت انسولین خود تغییر ندهید، سطوح قند خون شما به افزایش خود ادامه می‌دهند. در نتیجهٔ ابتلا به سندرم متابولیک، حتی اگر در ابتدا دچار دیابت نباشید در آینده مبتلا به دیابت خواهید شد.
 
بیماری قلب عروقی: کلسترول بالا و فشار خون بالا منجر به افزایش تدریجی پلاک‌های سخت در دیواره‌های عروقی می‌شوند. این پلاک‌ها منجر به تنگ و باریک شدن عروق می‌شوند که در ‌‌نهایت به حمله قلبی یا سکته منجر می‌گردند.

آزمایش‌های تشخیصی:
در صورتی که شما مبتلا به بیش از سه ویژگی مرتبط با این سندرم باشید، پزشک برای شما تشخیص سندرم متابولیک را خواهد داد. سازمان و انجمن‌های مختلف، معیار‌هایی برای تشخیص سندرم متابولیک دارند. بر اساس تقسیم بندی انجمن قلب آمریکا با توجه به راهنماهای تعریف شده، در صورت داشتن بیشتر از ۳ ویژگی زیر، فرد، مبتلا به سندرم متابولیک می‌باشد:

۱- دور کمر بیشتر از ۸۸ سانتی‌متر برای زنان و ۱۰۲ سانتی متر برای مردان. برخی فاکتورهای خطر مانند داشتن تاریخچهٔ خانوادگی، دیابت و یا‌نژاد آسیایی داشتن، این میزان را کمتر نیز می‌کند؛ فاکتورهای خطر ذکر شده ریسک مقاومت به انسولین را افزایش می‌دهند. چنان چه فرد یکی از فاکتورهای خطر ذکر شده را دارا باشد، میزان دور کمر به ۷۹ تا ۸۹ سانتی متر برای خانم‌ها و ۹۴ تا ۹۹ سانتی متر برای آقایان کاهش می‌یابد.

۲- سطوح تری گلیسرید خون بالا‌تر از ۱۵۰ میلی گرم در دسی لیتر و یا بالا‌تر از ۷/۱ میلی مول در لیتر و یا تحت درمان بودن با داروهای کاهندهٔ تری گلیسرید بالا.

۳-HDLیا کلسترول خوب پایین‌تر از ۴۰ میلی گرم در دسی لیتر در آقایان و پایین‌تر از ۵۰ میلی گرم در دسی لیتر در زنان و یا دریافت درمان دارویی به منظور پایین بودن HDLخون.

۴- فشار خون سیستولیک بالا‌تر از ۱۲۰ میلی متر جیوه و فشار خون دیاستولیک بالا‌تر از ۸۰ میلی متر جیوه و یا دریافت درمان دارویی به منظور درمان پُرفشاری خون.

۵-سطوح افزایش یافته قند خون در حد بالا‌تر از ۱۰۰ میلی گرم در دسی لیتر و یا دریافت درمان دارویی به منظور درمان بالا بودن قند خون.

درمان از طریق تغییر شیوه زندگی:

تحت کنترل در آوردن تمامی فاکتورهای خطر سندرم متابولیک کار دشواری است ولی از طریق تغییر سبک زندگی و نیز در برخی موارد از طریق دارو درمانی می‌توان تمامی اجزای این سندرم را تحت کنترل در آورده و بهبود بخشید. داشتن فعالیت بدنی روزانه، کاهش وزن و ترک سیگار تغییراتی هستند که می‌توانند به کاهش فشار خون و تعادل سطوح قند و چربی خون کمک کنند. این تغییرات راه کارهایی در جهت کاهش میزان خطر سندرم متابولیک هستند.

۱- فعالیت بدنی:
پزشکان به ۳۰ تا ۶۰ دقیقه فعالیت بدنی با شدت متوسط توصیه می‌کنند. به عنوان مثال می‌توانید روزانه به این میزان پیاده روی تند داشته باشید. در شروع ورزش و فعالیت بدنی باید توجه داشته باشید که حتما درباره میزان و شدت آن با پزشک خود مشورت نمایید.

تصور ایده آل برای انجام ورزش سنگین در فردی که سال‌ها بدون تحرک بوده‌است علاوه بر آنکه غیر منطقی و نشدنی است بلکه می‌تواند عوارض جبران ناپذیری داشته باشد. نکته دیگر در میزان فعالیت بدنی آن است که برای تغییر وزن و نیز در افرادی که سال‌ها رژیم‌های یویویی گرفته‌اند شاید نیاز به افزایش زمان فعالیت بدنی تا حداقل یک ساعت در روز باشد.

۲- کاهش وزن:
با کاهش حتی ۵ تا ۱۰ درصد از وزن بدن، سطح انسولین و فشار خون کاهش می‌یابد و بدین ترتیب ریسک ابتلا به دیابت نیز کاهش می‌یابد. جالب است که بدانید اگر شما از افزایش وزن بی‌رویه رنج می‌برید و ده‌ها کیلو گرم با وزن مطلوب خود فاصله دارید ناامید نشوید چرا که مطالعات نشان داده‌اند که حتی کاهش ۵ تا ۱۰ درصدی از وزن بدن به کاهش سطوح انسولین و فشار خون کمک کرده و ریسک ابتلا به بیماری دیابت را نیز کاهش می‌دهد.

۳- رژیم غذایی سالم:
رژیم غذایی توصیه شده برای کنترل فشار خون بالا و رژیم غذایی مدیترانه‌ای همچون بسیاری از رژیم‌های غذایی سالم دیگر، علاوه بر کاهش وزن مزیت‌های بسیار دیگری را برای سلامتی فرد به همراه می‌آورند. این رژیم‌ها بر مصرف میوه، سبزیجات، ماهی و غلات کامل و سبوس دار تمرکز دارند و در آن‌ها مصرف چربی‌های ناسالم محدود شده‌است.

پیش از آنکه رژیم غذایی سرخودی را شروع کنید با پزشک خود در رابطه با شروع یک رژیم غذایی سالم مشورت کنید. معمولا توصیه می‌شود که غذاهای پُرفیبر بخورید. مطمئن شوید که غلات آماده، حبوبات، میوه‌ها و سبزیجات همواره در سبد خرید شما وجود داشته باشند. این مواد غذایی غنی از فیبر هستند در نتیجه مصرف آن‌ها سطوح انسولین را کاهش می‌دهد.

۴- ترک سیگار:
استعمال دخانیات، مقاومت به انسولین را افزایش داده و پیامدهای ناشی از سندرم متابولیک را افزایش می‌دهد. در رابطه با ترک سیگار از پزشک خود کمک بگیرید.‌‌ همان طور که گفته شد استعمال دخانیات مقاومت به انسولین را افزایش می‌دهد و منجر به وخیم‌تر شدن عوارض ناشی از سندرم متابولیک می‌گردد.

بر خلاف تصور خیلی از افراد که فکر می‌کنند سیگار باعث لاغری می‌شود ولی حتی در افراد لاغر نیز زمینهٔ بروز چاقی شکمی و مقاومت به انسولین را افزایش می‌دهد؛ علاوه بر آنکه در طولانی مدت سیگار می‌تواند منجر به چاقی گردد. لذا برای ترک سیگار اقدام نموده و بدین منظور از پزشک خود کمک بگیرید.

برای آنکه بتوانید بر میزان کاهش وزن، سطوح قند خون، کلسترول خون و فشار خون کنترل داشته باشد باید با پزشک متخصص تغذیه خود مشاوره نمایید و بر روند تغییرات آن‌ها نظارت داشته باشد و بدین طریق مطمئن خواهید شد که تغییر و تعدیل سبک زندگی در حال جواب دادن است و موثر بوده‌است.

اگر از طریق سبک زندگی و تغییر عادات زندگی نتوانید به هدف بهبود سندرم متابولیک برسید، در این صورت پزشک شما از دارو جهت کاهش فشار خون، کلسترول خون و وزن استفاده خواهد کرد. مصرف روزانه آسپیرین، البته بعد از مشورت پزشک و کسب اجازه از وی، منجر به کاهش ریسک بیماری‌های قلبی و سکته در مبتلایان به سندرم متابولیک می‌گردد.

پیشگیری:
در هر دو حالت ابتلا یا عدم ابتلا به اجزای سندرم متابولیک، تغییرات زیر در سبک زندگی، ریسک بیماری‌های قلبی، دیابت و سکته را کاهش می‌دهند:

• رژیم غذایی سالمی را شروع کنید. میوه و سبزی فراوان بخورید. به جای مصرف گوشت قرمز، مصرف قسمت‌های کم چرب گوشت سفید و یا ماهی را ترجیح دهید. از مصرف غذاهای فرایند شده و یا پُرچرب و به شدت سرخ شده اجتناب نمایید. نمک سر سفره را حذف کرده و در عوض از سبزیجات و یا دیگر ادویه‌های گیاهی به عنوان طعم دهنده غذا استفاده نمایید. 
 
• تحرک داشته باشید. روزانه فعالیت بدنی با شدت متوسط داشته باشید.

• همواره چکاپ‌های منظم داشته باشید. در فواصل منظم، فشار خون، سطوح قند خون و چربی‌های خون خود را چک کنید. در صورتی که هر یک از آن‌ها غیر نرمال شدند بایستی تغییراتی را در سبک زندگی خود ایجاد کنید و در واقع بایستی سبک زندگی خود را تعدیل نمایید.

پانوشت:

متن از خانم دکتر فروغ شریفی - علوم آزمایشگاهی