آفت دهان

به زخم‌های عود کننده و دردناک مخاط دهان آفت گفته می‌شود. زخم آفتی در چند نوع بزرگ، کوچک و تبخالی شکل وجود دارند و شایع‌ترین آن‌ها آفت کوچکی می‌باشد که به تعداد ۵-۱ عدد و به قطر کمتر از یک سانتی متر و معمولاً ۵-۳ میلی متر دیده می‌شوند.

این زخم‌ها گرد یا بیضی بوده و به رنگ زرد خاکستری با حاشیه قرمز و تا حدی برجسته دیده می‌شوند. از نظر محل، بیشتر قسمت قدامی حفره دهان مبتلا می‌شود و محل شایع آن پشت لب‌ها – مخاط گونه، کف دهان، زیر و کناره‌های زبان می‌باشد. این زخم‌ها کمتر به کام، حلق، لثه چسبیده و روی زبان را مبتلا می‌سازند.

غالب افراد در زیر سن ۴۰ سالگی حداقل یک یا چند بار به آن مبتلا شده، ولی سن شیوع آن، دهه دوم زندگی می‌باشد و زن‌ها بیشتر از مردان به آن دچار می‌شوند. زخم‌های آفتی اغلب دردناک بوده و با تماس با غذا و نوشیدن مایعات محرک (ترشی و ادویه دار) درد آن تشدید می‌گردد. بخصوص اگر زبان گرفتار شده باشد که در این صورت علاوه بر غذا خوردن، ممکن است صحبت کردن نیز مشکل شود.

بیمارانی که مرتبا ً آفت می‌زنند احساسی شبیه به سوزن سوزن شدن و یا سوزش قبل از ایجاد زخم (معمولاً ۲۴ ساعت قبل) در محل دارند. زخم سریعاً بوجود آمده و خود بخود بعد از ۱۰-۷ روز التیام می‌یابد و از خود اثری برجا نمی‌گذارد. بهبودی زخم‌ها ممکن است همزمان صورت نگیرد. معمولاً بعد از بهبودی تا مدتی (گاهاً ۴-۳ هفته) زخمی ایجاد نمی‌گردد ولی در افراد بسیار حساس و مستعد ممکن است زخم‌های اولی هنوز خوب نشده، زخم‌های دیگری در دهان (معمولاً در جای دیگر) دیده شوند.

عامل ایجاد کننده آفت کوچک چیست؟

بدلیل شباهت این زخم‌ها به زخم‌های تبخالی و همچنین عود آن‌ها سابقاً فکر می‌کردند که ممکن است ویروسی باشند. با نمونه برداری از این زخم‌ها و دیدن نوع ال فرم استرپتوکوک، احتمال میکروبی بودن، آن بالا گرفت ولی مشاهده گردید که این میکروب‌ها در مخاط سالم و دیگر زخم‌های دهان نیز دیده می‌شوند.

امروزه اعتقاد بر این است که آفت جزء بیماریهای سیستم ایمنی است. در بیماریهای سیستم ایمنی شناخت بافتهای آشنا از بیگانه مختل می‌گردد. درآفت سلولهای دفاعی بدن به قسمتی از مخاط دهان حمله ور شده و باعث زخمی شدن آن ناحیه می‌شوندکه گذرا بوده و خود بخود بهبود می‌یابد.

بعضی از بیماران بعد از مراجعه به دندانپزشک آفت می‌زنند. آیا می‌توان با اطمینان گفت: «از وسایل غیر استریل استفاده شده است»؟

خیر، همانطوری که گفته شد عامل ایجاد کننده آفت میکروب و ویروس نمی‌باشد. عوامل مستعد کننده‌ای برای ایجاد آفت وجود دارند که در ارتباط با دندانپزشکی می‌توان به استرس و تروما (فشار مختصر ناشی از کنار کشیدن گونه، لب و یا زبان توسط آینه و رول پنبه و حتی تماس مخاط با ابزار دندانپزشکی) اشاره نمود.

عوامل مستعد کننده آفت کدامند؟

در درجه اول استرس و هیجانات روحی می‌باشد. دیده شده که در دانش آموزان و دانشجویان به هنگام امتحانات ابتلای آفت بیشتر است و همچنین بسیاری از بیماران نیز از درمانهای دندانپزشکی، ترس و استرس دارند. بعد از ضربه و تروما که قبلاً ذکر گردید، اختلالات هورمونی نیز در بروز آفت نقش دارند. در خانم‌ها ۵-۳ روز مانده به قاعدگی، آفت بیشتر دیده می‌ِود و در زمان حاملگی معمولاً زخم‌های آفتی مشاهده نمی‌شوند. آفت در افراد حساس و آلرژیک نیز بیشتر دیده می‌شود. در افرادی که حاسیت به بعضی از مواد دارند ابتلای آفت بیشتر است.

بعضی از مواد غذایی مثل گردو، فندق، پسته، پنیر و بادنجان میزان شیوع آفت را بالا می‌برند. کمبود آهن و اسید فولیک و ویتامین B۲ نیز از عوامل مستعد کننده می‌باشد.

درمان آفت چیست؟
آفت خودبخود التیام می‌یابد و معمولاً نیازی به درمان ندارد. درآفت اگر درمانی لازم شود معمولاً علامتی بوده و به دو منظور زیر خواهد بود:

۱ – کاستن از درد و التهاب و استرس

۲ – جلوگیری از اضافه شدن عفونت ثانویه به آن توصیه می‌گردد، افرادی که مرتباً و به تعداد زیاد آفت می‌زنند و یا آفت آن‌ها بزرگ بوده و التیام در مدتی بسیار طولانی صورت می‌پذیرد، جهت شناسایی عامل و بیماریهای زمینه‌ای مستعد کننده تحت معاینات و آزمایشات کامل تری قرار گیرند

آفت عود کننده دهانی چیست؟

به طور کلی زخم‌های آفتی را به ۴ گروه می‌توان تقسیم نمود:

۱- زخم آفتی کوچک (minor) که شایع‌ترین نوع بوده و در حدود ۸۰% از بیماران این نوع بروز می‌کند. در حقیقت این‌‌ همان نوع آفت است که حالت عود کننده دارد و بحث ما بیشتر راجع به همین نوع خواهد بود.

۲- زخم آفتی بزرگ (major) که کمتر از ۱۰% از بیماران آفتی را تشکیل می‌دهد و اندازه ضایعات ممکن است به چند سانتی‌متر هم برسد.

۳- زخم آفتی تبخالی شکل (Herpetiform) که حدود ۱۰% از بیماران را شامل می‌شود.

۴- زخم‌های وابسته به سندرم‌ها که از جمله علایم سندرم بهجت یا سندرم رای‌تر هستند.

زخم آفتی کوچک (minor) شایع‌ترین و شاید دردناک‌ترین بیماری مخاط دهان در انسان است که به صورت زخم‌های عود کننده، دردناک و غیر قابل پیشگیری ظاهر می‌شود. بر اساس مطالعات مختلف شیوع آن از ۲۰ تا ۵۰% جمعیت ذکر شده است که معمولا تظاهرات آن در سنین ۱۰ تا ۴۰ سالگی مشاهده می‌شود. جالب اینکه در تحقیقی شیوع این بیماری در شهر اصفهان، ۱/۲۱% و بالا‌ترین میزان شیوع آن در سنین ۳۰-۲۵ سالگی گزارش شده است. این زخم در زنان و همچنین در افرادی که از نظر وضعیت اقتصادی- اجتماعی سطح بالاتری دارند به میزان بیشتری بروز می‌کند، تقریبا اکثر مبتلایان به آفت را افراد غیر سیگاری تشکیل میهند.

زخم‌های آفتی بیشتر در مخاط یا پوشش متحرک دهان خصوصا مخاط گونه، مخاط داخلی لب و مخاط زبان مشاهده می‌شود و در مخاط کام و لثه بروز آن کمتر اتفاق می‌افتد.

علل یا عوامل بیماری:
اتیولوژی آفت عود کننده دهانی، دقیقا مشخص نیست اما بعضی از عوامل مهم به عنوان علل زمینه ساز برای این بیماری معرفی شده‌اند.

این عوامل عبارتند از:

۱- زمینه ارثی:
همانند بسیاری از بیماری‌ها، استعداد ژنتیکی و تاریخچه فامیلی مثبت در بروز این بیماری موثر است. تحقیقات نشان می‌دهد که فرزندان والدین غیر مبتلا به آفت تا ۲۰% احتمال درگیری با ضایعات آفتی را دارند.

۲- استرس:
به نظر می‌رسد استرس و فشارهای روحی حداقل به عنوان یک عامل زمینه ساز در بروز آفت موثر است. تحقیقات مختلف نشان می‌دهد که نسبت بروز آفت در افراد دارای مشکلات روحی نسبت به افراد سالم رابطه معنی داری دارد.

۳- اختلالات ایمنولوژیکی:
هر چند برخی از محققین این بیماری را به عنوان یک بیماری اتوایمون ذکر کرده‌اند اما واقعیت این است که هنوز به درستی مشخص نیست تا چه میزان عوامل ایمنی بدن در بروز این زخم‌ها موثر هستند.

۴- عوامل هورمونی:
بروز یا تشدید این بیماری در ایام قبل از قاعدگی و توقف یا کاهش آن در هنگام بارداری موجب شده است که عوامل تغییرات هورمونی خصوصا افزایش هورمون استروژن را در بروز ضایعات آفتی موثر بدانند.

۵- کمبودهای تغذیه‌ای و نقایص خونی:
کمبود ویتامین B۱۲، اسیدفولیک و آهن در ۱۵- ۵ درصد بیماران با آفت گزارش شده است که غالبا با برطرف نمودن کمبود آن‌ها، می‌توان از شدت ضایعات کاست.

۶- حساسیت‌های غذایی:
آلرژی به بعضی از مواد غذایی همچون فندق، گردو، شکلات، عسل، گوجه فرنگی، توت فرنگی، آدامس و بعضی از خمیر دندان‌ها اگر نه بعنوان یک علت اولیه ولی حداقل به عنوان یک عامل مستعد کننده می‌توان در بروز ضایعات آفتی موثر باشند.

۷- سایر عوامل:
تروما، عوامل میکروبی، اختلالات گوارشی و سایر موارد مشابه نیز از جمله مواردی هستند که به عنوان زمینه ساز برای پیدایش آفت معرفی شده‌اند.
 
درمان:
اساسا باید گفت آفت هیچ‌گاه درمان قطعی ندارد واین شاید به نامشخص بودن علت واقعی بیماری است. البته با افزایش سن از دوره و شدت ضایعات کاسته می‌شود. به هر حال اغلب وقت پزشک یا دندانپزشک باید صرف اطمینان دادن به بیمار، مبنی بر اینکه یک طبیعت خودبخود محدود شونده‌ای دارد و درمان‌های موجود علامتی و تسکینی‌اند می‌شود.

اولین مرحله در درمان و کنترل آفت، بررسی ارتباط علایم با بیماری‌های سیستمیک می‌باشد که علایم چشمی، گوارشی، تناسلی و سابقه آلرژی بررسی می‌گردد. بعلاوه آزمایش خون جهت C. B. C، بررسی میزان آهن، اسیدفولیک و ویتامین B۱۲ لازم است انجام گیرد. به هر حال تعداد زیادی از مبتلایان به آفت واقعا سالم هستند و هیچ گونه مشکل سیستمیک ندارند. بنابراین درمان شامل کنترل بیماری به صورت موضعی است، تا درد کاهش یافته، فانکشن عضو برقرار شود و شدت عود نیز کاهش یابد.

رایج‌ترین درمان‌هایی که در این خصوص توصیه می‌شود شامل موارد زیر هستند:

۱- رعایت بهداشت دهان

۲- استفاده از مواد محافظ موضعی (Orabase) حاوی استروئیدهای موضعی همچون تریامسینولون یا Flucinolone یا Clobetasol.

۳- استفاده از آنتی بیوتیک موضعی همچون کلرهگزیدین، بنزیدآمین یا پرسیکا

۴- استفاده از آنتی بیوتیک موضعی همچون کپسول‌های ۲۵۰ میلی گرمی تتراسایکلین در cc۵ سرم فیزیو لوژی حل شده و به صورت دهان شویه به کار می‌رود.

۵- رفع کمبودهای ویتامینی و املاح سرمی همچون ویتامین B۱۲، آهن و اسید فولیک و پرهیز از غذاهای آلرژی زا.

۶- استفاده از داروهای بی‌حس کننده موضعی همچون لیدوکائین و یا دیفن هیدرامین

۷- استفاده از داروهای گیاهی

به هر حال بعنوان کلام آخر باید گفت اگر چه آفت دهانی یک واژه آشنا و البته ناخوشایند است لیکن می‌توان با رعایت نکات بهداشتی و غذایی و همچنین پرهیز از هیجانات و فشارهای روانی دوره‌های این بیماری را کوتاه و شدت آن را کمتر نمود.

پانوشت:

متن از جناب دکتر احمد فشارکی - متخصص کودکان و نوزادان